Буряад Улас
| Субъект Российской Федерации | |||||
| Буряад Улас | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| бур. Буряад Улас | |||||
 | |||||
|
|||||
| Буряад Уласай Гүрэнэй Һүлдэ дуун | |||||
| 53°48′00″ с. ш. 109°20′00″ в. д.GЯO | |||||
| Страна |
 Россия |
||||
| Адм. центр | Улаан-Үдэ | ||||
| Толгойлогшо | Цыденов Алексей Самбуевич | ||||
| Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ | Владимир Павлов[1] | ||||
| История и география | |||||
| Площадь |
351 334 км²
|
||||
| Часовой пояс | MSK+5 (UTC+8, зунай саг UTC+9) | ||||
| Экономика | |||||
| ВРП | Шаблон:ВРП млрд руб. (Шаблон:ВРП) | ||||
| • место | 57-е место | ||||
| • на душу населения | Шаблон:ВРП НДН тыс. руб. | ||||
| Население | |||||
| Население | |||||
| Плотность | 2,78 чел./км² | ||||
| Официальные языки | буряад, ород[3] | ||||
| Цифровые идентификаторы | |||||
| Код ISO 3166-2 | RU-BU | ||||
| Код ОКАТО | 81 | ||||
| Код субъекта РФ | 03 | ||||
|
|
|||||
| Официальный сайт | |||||
 РУВИКИ.Медиа дахи Медиафайл | |||||
Внешние аудиофайлы
Буряад орон, албан ёһонойхёор - Буряад Улас (ород хэлэн Республика Бурятия; монг. Буриад Улс) болбол Оросой Холбоото Уласай нютаг можо, бүридэлдэнь ородог улас юм. Холбоото уласай Алас Дурнын тойрогой (Алас Дурнын федеральна тойрогой), мүн Алас Дурнын эдэй засагай районой бүридэлдэ ородог.
Буряад Улас 351,334[4] км2 газар дэбисхэртэй (Оросой газар дэбисхэрэй 2,05%).
2020 ондо үнгэргэдэһэн хүн зоной тоо бүридхэлэй дүнгүүдээр ажаһуугшадайнь тоо – 978 588[5] хүн. Тэрэ тоодо – 581764 (59,4 %) — ородууд, 295 273 (30,1 %) — буряадууд[5], 4316 һоёдууд (0,44%), 2995 (0,3%) эвенкнүүд, 4035 (0,41%) татаарнууд, 2007 (0,2%) украинецүүд болон 88198 (9,0%) бусад яһатан. Хоёролжон тэбхэр нэгэ модоной зайда (км²) 2,78 хүн (2020) ажаһуудаг болоно.
Баруун, хойто болон зүүн таладаа Оросой Холбоото Уласай нютаг можонуудтай: Тыва Уластай, Эрхүү можотой (Байгал далайн уһан дэбисхэрээр нэмжыһэн 500 модоной (км) зайтай хэсэгтэй) ба Үбэр Байгалай хизаартай хилэтэй юм. Урда талаарнь оршодог Монгол Уластай хилэ Оросой Холбоото Уласай гүрэнэй хилэ болоно.
Буряад Уласай Үндэһэн Хууляар буряад хэлэн ба ород хэлэн гүрэнэй хэлэнүүдэй зэргээр баталагданхай.
Газар дайдынь байгууламжа
Буряад Улас Ази түбиин дунда, Зүүн Сибирьтэ Байгал далайн зүүн-урда захада оршодог. Байгалайнгаа баруун эрьеэр Эрхүү можотой, баруун-урдаа Тыва Уластай, зүүн таладаа Үбэр Байгалай хизаартай, харин урда зүгтөө Монгол Уластай хилэтэдэг. Түмэр замаар Улаан-Үдэһөө Москва хүрэтэр 5519 модо (км), Номгон далайн эрье хүрэтэр 3 500 модо (км) болодог. Сагай эрилтэдэ хүрэмөөр ниидэхэ онгосын уласхоорондын буудал (аэропорт) ба Буряад Уласай газар дэбисхэр дээгүүр гарадаг Транссибириин түмэр зам гансашье гүрэнэй бүхы нютаг можонуудтай болон Европын оронуудтай бэшэ, мүн Зүүн урда Азиин оронуудтай харилсаанай зам нээнэ.
Буряад Улас Оросой Холбоото Уласай Азиин-Номгон далайн дэбисхэрэй оронуудтай харилсаа холбоо тогтооходо, зохид тааруу газар болоно. Буряад ороной газар дэбисхэр Байгал далайе зүүн, зүүн-урда тээһээнь хүреэлдэг, тэрэнэй эрьеын 60% утыень эзэлэнхэй. Арад зониинь Байгалаа нангин далай гэжэ нэрлэдэг заншалтай. Энэ үзэсхэлэнтэ далайн эрьеын дүрбэнэй гурбан хуби Буряад Уласай харьяата газарай бүридэлдэ ородог юм.
Буряад ороной газар дайда 351,3 мянган дүрбэлжэн модо (км) талмайтай. Хэмжээгээрээ Буряад орон Германай Холбоото Уластай адлирхуу юм, Шэнэ Зеландиин Уласһаа 1,3 дахин томо дэбисхэртэй.
Зүг шэгэй сэгүүд
- Зүүн зүгэй сэг
- 116°55’E
- Баруун зүгэй сэг
- 98°40’E
- Урда зүгэй сэг
- Сүхэ голой дунда урадхал (49°55’N)
- Хойто зүгэй сэг
- 57°15’N
Байгаали
Буряад ороной нютаг дэбисхэр олон үнгэ янзатай. Эндэ Швейцариин Альпануудта адли байгалиин үзэгдэл, Монголой үргэн тала, Сибирь үргэн дайдын нэлэнхы үдхэн ой тайгашье бахархан харахаар юм. Уласай газар дэбисхэр дээрэ ехэнхидээ сэлмэг һайхан үдэрнүүд мандадаг, тэдэнэйнь тоо жэлдээ гурбан зуунһаа үлүү үдэр наран шарадаг. Хуурай уларилтай. Хойто Байгал шадарай нютагуудай газарай хүрьһэнэй хахад метрһээ доошо гүндэнь мүнхэ сэбдэг эхилдэг[6].
Газарай хэлбэри
Буряад ороной хамаг газар дайдаар хашарангүй ябажа харабал, мүнхэ сагаан саһан дэнзэтэй Мүнхэ-Һарьдаг (монголоор Мөнх Сарьдаг) уулатай (3491 м), аха дүүнэр мэтэ зэргэлжэ жэрыһэн Зүүн Саяанай һарьдагуудтай юм: Топографуудай орьёл (3044 м); Мүнхэ Саһан (3164 м), Түнхэнэй мундарганууд (3284 м); Кропоткиной дабаан (3114 м), Бүлэнэй мундарганууд, Ехэ Саяан дабаан, Хутиин мундарганууд, Ахын дабаан.
Бусад хаданууд: Байгалай уулата газар хоёр зуун модоной хараанда зэлэ татан байдаг Баргажанай (2840 м) Бархан үндэртэй, халюуран харагдадаг Хамар дабаан, Үргэдэй мундарга (2758 м) удаалан дахуулһан суутай зургаан уулануудтай, Улаан-Бургааһан, Хурха (2758 м), Байгалай шэлэ нюруу, Хара-Болдог (2588 м), Икадай (2588 м), Бага Хамар дабаан, Хангаруулай (2623 м), Хүрбын (1777 м), Голондын (1510), Зусы дабаан (Зусы уула, 1501 м), Худанай уула, Буруул уула (1324 м), Хамбын уула, Зүүн Мүрэнэй хадын шэлэ.
Байгал-Ара Хинганай хадалиг газар хоёр хубиһаа бүридэнги байдаг: Ара Хинганай хадалиг газар, Хойто-Мууяын шэлэ нюруу (2537 м), Урда-Мууяын шэлэ нюруу (Уендекут уула, 2665 м), Мууяханай шэлэ нюруу (2473 м) дабаатай, Хойто-Байгалай хадалиг газар (Сынныр (Иняптуг уула, 2578 м), Дээдэ Ангарай (2608 м), Дэлюүн-Уранай (2331 м) дабаатай.
Сэлэнгын дээдэ газар (ородоор: Селенги́нское плоского́рье), 1300—1800 м: Борьёогой (Боргойн) дабаан (ородоор: Борго́йский) (1240 м); Зэдын (Жадын) дабаан (ородоор: Джиди́нский хребе́т) (2027 м); Ключевской дабаан (1802 м), Моностой дабаан, Сагаан дабаан (ородоор: Саган-Дабан), Бүргэтэй (ородоор: Бургуту́й);
- Витимэй дээдэ газар (ородоор: Витимское плоскогорье), 1200—1500 м: Быйсыхан дабаан (1522 м); Бабанта (ородоор: Бабанты) ууланууд (2503 м);
- Заганай дабаан (ородоор: Заганский хребет) (1382 м);
- Малханай дабаан (ородоор: Малханский хребет) (1714 м);
- Сагаан дабаан (1425 м);
- Сагаан Хүртэй (ородоор: Цаган-Хуртэй) (Бугата мундарга (ородоор: Голец Бугутуй), 1557 м);
- Яабалан дабаан (ородоор: Я́блоновый хребет);
- Академиин дабаан (уһан дорохи) (ородоор: Академи́ческий хребе́т);
- Гурбан дабаан (ородоор: Гу́рбан-Даба́н).
Ашагта малтамалнууд
Буряад орон үнэтэй баялигаа дууһан нээгээгүй дайда юм. Газарайнь гүндэ үелхэ системын диилэнхи олон зүйл бии. Жэшээлэн тоолохо болоо һаа, алтан, ошор эрдэни (алмаз), гянта (вольфрам), молибден, кварцит, шулуун нүүрһэн, хүрин нүүрһэн, бал шулуун (графит), гантиг, полиметаллнууд, түмэртэй холисо, хүнгэн сагаанай хүдэрнүүд (боксидууд), апатидууд, шулуунай шүрбэһэн, уран, сайр, берилли, хара туулган, стронци, мангантай (марганецтай) холисо, сыннырит, хризотил-шүрбэһэн шулуун, цеолит, перлит (галта уулын шэл), шэл шулуун, хас (нефрит), титанай түүхэй эд, сүүмэг хүсэлэй дабһанай (фосфадай) түүхэй эд, шухаг түмэрнүүд, дис, карбонадай түүхэй эд, флюоридай түүхэй эд болон бусад ашагта малтаманууд.
Уһанай зүй
Буряад Уласай дэбисхэр дээгүүр 25 мянга гаран гол мүрэнүүд урдадаг. Тэдэнэй утыень хамтадхан тоолобол, дүн хамта 215 мянган модо тухай болохо. Һамар, жэмэсээр элбэг олон тоото уула хадануудаймнай ара үбэрһөөнь бурьялан, харьялан урдан буудаг юһэн мянга гаран аршаанта һайхан булаг, горход түрэл нютагаймнай шэмэг болоно.
Байгаалиин баялиг
Гурбан зуун табин мянган дүрбэлжэн модоной (км) дэбисхэр дээрэ нэмжыһэн дайдын гурбанай хоёр хубинь ой модоор бүрхөөгдэнхэй юм. Хододоо ногооржо байдаг юһэн зүйлэй шэлбүүһэтэ модод ургадаг, дүшэн янзын набшаһата модод һалбаран байдаг.
Уласай бахархал гэхэдэ, алдарта аршаанууд болоно. Тэдэнэй олонхинь аяар ⅩⅦ-ⅩⅧ зуунай үедэ бии болоһон түүхэтэй. Эдэ аршаанууд хадаа ехэнхидээ Буряадай баялиг болохо халуун, хүйтэн уһатай булагууд болоно, мүн баһа эмтэ шабарнууд элбэг. Мэдээжэ Түнхэнэй Аршаан, Кабанскын халуун аршаан болоно.
Буряад орондо амитад, ургамалай зүйлнүүд элбэг. 2500 янзын амитад болон загаһад, тэдэнэй 250-ниинь гансал Байгал далайда болон тэрэниие тойроһон газарта ажамидардаг юм. Улаан дэбтэртэ ороһон, онсо шухала, хоморой зүйлэй амитан, ургамалнууд олон юм. Байгалай хаб загаһан, омоли, Баргажанай булган бүхэ дэлхэйдэ алдар сууда гараһан. Байгал далайн зүүн, баруун эрьенүүд эмтэ ургамалаар айхабтар баян юм.
Түүхэ
| Буряадай түүхэ |
|---|
 |
|
Эртын түүхэ
|
|
Дунда зуун жэл
|
|
Шэнэ түүхэ
|
|
Эгээл шэнэ түүхэ
|
| Буряад-Монголшууд |
Анхан сагһаа хойшо Монгол угсаата нүүдэлшэдэй ажамидархаяа нүүжэ ерэһэн тус нютаг 1206 ондо байгуулагдаһан Ехэ Монгол Уласай бүридэлдэ оруулагдаһан байгаа.
XVI зуунай үеһөө алта мүнгөөр, ангай үнэтэ арһаар (булган, үнэгэн, халюун г.м.) баян Буряад орондо Оросой хаанта уласай наймаашад, сэрэгүүд һуурижажа эхилһэн байгаа. Хилэ харууһалхаар эльгээгдэһэн ород хасагууд 1666 ондо Үдэ голой эрье дээрэ модон бэхилэлтэ - острог барижа, Дээдэ-Үдэ гү, али Верхнеудинск гэжэ нэрлэһэн түүхэтэй. 1689 ондо Манжын Цин гүрэн, Оросой хаанта улас хоёрой хоорондо табигдаһан Нэршүүгэй хэлсээнэй ёһоор манай эндэхи газар дэбисхэр Оросой мэдэлдэ шэлжэһэн байна. Хожомынь ниислэлнай Улаан-Үдэ хото гэжэ нэрлэгдээд, тэрэ үеһөө хойшо бүхы Буряад ороноймнай түб болоһон түүхэтэй.
1917 оной Октябриин хубисхалай һүүлдэ сагаантанай сэрэгэй нэгэ хэсэг болон Японой хаанта уласта эзэлэгдэжэ байһан юм. 1920 ондо Алас Дурнын Улас Дээдэ-Үдэдэ ниислэлтэйгээр байгуулагдаһан байгаа. 1922 ондо Зүблэлтэ социалис уласуудай холбоонтой нэгэдхэгдэһэнэй һүүлдэ 1923 ондо Буряад-Монголой АССР байгуулагдаһан юм. 1958 ондо уласай нэрэһээ «монгол» гэһэн үгэнь абтажа, Буряадай АССР гэһэн нэрэтэй болоһон байна.
1991 оной майн 27-до Буряад Улас болгожо нэрээ һэлгэһэн уласнай тэрэн жэлэй декабриин 25-да СССР гүрэнэй һалан һандархада, Оросой Холбоото Уласай бүрилдэ үлэжэ, 1994 ондо түүхэдэ түрүүшынхиеэ арад зомнай сэхэ дуугаа үгэлгын ёһоор Юрэнхылэгшынгээ тушаалда Леонид Потаповые һунгажа абаһан юм.
Буряад-Монгол ороной түүхэһээ
Байгалай урда бэеын газар дайдын түүхэ эртэ урдын сагһаа Түб Азиин түүхэ, соёлтой нягта холбоотой юм. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоһон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэһэн байна. Байгал шадарай газарай тон урдын урда сагай түүхын һонирхолтой хэсэгынь хадаа Хүннүгэй (хуннугай) үе болоно. Энэ хадаа Европын литээр Ⅰ зуун жэлэй һүүл Ⅲ зуун жэлэй мүн лэ һүүлэй үе. Хүннүгэй гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан ажамидаржа байгаа бшуу.
Эртэ урдые шудалдаг эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдһээ
Хэдэн мянган жэлэй саана Буряад ороной нютагууд мүнөөнэй дулаан оронуудайхидал адлирхуу уларилтай, элбэг баян ургасатай байһан гэлсэдэг.
Дулаан орондо амидардаг олон түрэлэй амитадай (арсалан заан (мамонт), дүрбэ-табан метр ута бэетэй хирһэн, анааша, абарга томо матар мэтын олон ан арьяатан, томо шубуудай) эртэ урдын яһанууд Буряадаймнай олон аймагуудай дэбисхэр дээрэ олдодог юм.
Жэшээлхэдэ, Ивалгын аймагай доодо захын Толгойн баруун хажууда нэгэ нүхэн сооһоо хэдэн арбаад мянган жэлэй саана ажамидардаг байһан томо, жэжэ элдэб ан арьяатанай хори гаран толгойнууд олдоо байдаг. Эндэ ганса толгойнууд зүндөө сугларһан бэшэ, харин хүнүүд ангуудые агнажа эдеэд, толгойнуудыень нэгэ газарта суглуулаад орхиһон байжа магадгүй.
Буряадай урда аймагуудай хадануудаар сахариг томо эбэртэй аргали хонид, хүдөө талада шулуу эдидэг ёло шубууд 200—250 жэлэй үе хүрэтэр амидардаг байһан. Шулуун түхэлтэй ёлын хатаһан хоргооһо түүжэ, эм найруулгада хэрэглэдэг байһан юм. Сагаан хойлог, тугад шубууд бүри 1900 он болотор үзэгдэдэг байгаа.
Буряад орон нютагуудаар ажаһууһан зон хожом болотор, эльгэн хара шулуу, сагаан мана, хүрин ногоон яшал ба бэшэ хурса эрмэгтэйгээр ялтардаг шулуунуудаар эритэ зэбсэг, хутага, шүбгэ мэтые бүтээдэг, модо сабшажа ялтаха, ан харбаха һомоной зэбэ хэдэг, малай шарха отолжо эмнэдэг шулуун хутага, буугай ба хэтын сахюур һаяшаг болотор хэрэглэдэг байһан. Хүн зон улам шадамар боложо, зэд сад, хүрэл болбосоруулжа, зэбсэг бүтээхэ арга олоод, түрүүшээр харбаха һомоной зэбэ, хутага, шүбгэ ба бэшэ зүйлнүүдые бүтээдэг болоһон юм. Тэрээнһээ хойшо хүнүүд түмэрөөр элдэб эритэ зэбсэгүүдые дархалдаг, тиигээд эдеэ хоолоо ядаралгүй олодог болоһон, дэлхэйн баялигай, ан гүрөөлэй хомордоходо, адууһа мал олоор үсхэбэрилдэг болоһониинь буусын байрануудай үлэгдэлнүүдһээ элирэн харагдана.
Буряадай эртэ урдын үльгэр түүхэдэ дурдагдадагай ёһоор, түмэр болбосоруулан хэрэглэдэг болоһоор нилээхэн үнинэй гэхэ гү, али гурбан мянган жэл үнгэрһэн байха. Түмэр хайлуулдаг эртэ урда сагай хаягдаһан һууринууд, түмэрэй шулуу абадаг агынууд олон газарта олдодог, тэрэ сагай дархашуулай хэһэн түмэр зэбсэгүүдэй жэбэрдэггүйнь эрдэмтэдые нилээд һонирхуулдаг юм.
Хүн зон үдэхэдөө, мал олоор баридаг болоһон, элдэб зэбсэгэй элбэг болбосоронги болохо тума байгаалиин ургамал хэрэглэлгэ улам һайжарһан, ой модо отололго ашагладаг, газар хахалжа, таряа таридаг, һубаг малтадаг боложо эхилһээр олон жэл үнгэрөө. Тэрэ үни холын һубаг, хахалһан газарнуудаар ямар хүнүүдэй ажаһууһаниие Буряадай эрдэмтэд археологууд тодорхойлон шэнжэлдэг байха юм.[7]
Түүхын дурасхаалта зүйлнүүд тухай
Буряад Уласай баялигуудта хабаатай Байгалай урда талын эртэ урдын дурасхаалта зүйлнүүд (хүшөөнүүд) тухай онсолон хэлэхэ хэрэгтэй.
Буряад ороной газар нютагуудта хэдэн мянган жэлэй саана хүн зоной бүтээһэн дурасхаалта тэмдэгүүд олдодог. Харгы зам шадар хабсагай шулуунда зураһан зурагууд олон байдаг. Тэдэ бүхы зурагууд ба хүшөөнүүд ехэ удха шанартай. Үзэг бэшэггүй аяар тэрэ балар сагай хүнүүдэй ямар байдалтай байһые, хэды шэнээн адууһа мал, эд зөөри баридаг, ямар ан гүрөөл агнадаг байһые түүхэ домог болгон, тэгшэ хабсагайн шулуунда зураглан бэшэһэн байна бшуу. Зэрлиг шахуу байдалтайшье һаа, хүн түрэлтэн орон нютагтаа, оршон байдалдаа омогтой байһанаа, хойто үеынгөө зондо мэдүүлхэ арга олоһон болоно. Наһа бараһан хүниие хадагалхадаа, тэрэнэй хэргэм зэргын ёһоор хэтын хэтэдэ мартагдахагүй дурасхаалай ехэ, бага тэмдэгүүдые хэдэг байһан. Тэдэниие хүшөө шулуун гэжэ нэрлэдэг. Хүшөөнүүд гурбан янза байдаг:
- Шулуу обоолжо сомоһон гү, али дундаа хонхортой хүшөөнүүдые үни холын нүүдэлшэдэй тэмдэг гэдэг.
- Хабтагай томо шулуу һуулгажа хэһэн хүшөөе хэргэдэй ба зэргэ ехэтэй ондоо хүнүүдэй хүшөө гэхэ. Тэрээниие хэрэгсүүр гэжэ нэрлэдэг. Эдэнь Буряад, Монгол, хэргэд ба бэшэ нүүдэл зоной холимог хүшөөнүүд гэлсэдэг. Шулуу һуулгажа хэһэн хүшөөнүүд ехэнхидээ 900—1200 онуудай хоорондохи үедэ табигдаһан гэжэ шэнжэлэгдэнхэй.
- Гурбадахи янзын томо хүшөөнүүд ехэнхидээ шулуунуудые тэбхылгэжэ, бага гонзогороор һубарюулжа табиһан, газаагуурнь шулуугаар тэбхэр гү, али түхэреэн хашаа баряад, дүрбэн зүгтэнь алагдаһан моринойнь дүрбэн табгай булажа, дээрэнь багахан шулуу обойлгоод, тэндэ байлсаһан зон мяхыень эдеэд тарадаг байһан гэхэ. Эдэ хүшөөнүүд нүгшэһэн баян, ноён зэргэтэй хүнүүдтэ табигдадаг байһан түүхэтэй.
«Шулуун дугай байбашье, түүхэ хөөрэдэг юм» гэһэн эртэ урдын домогой үгэ олондо мэдээжэ байха. Физикын, тоо бодолгын ухаанай, газар зүй шудалалай, кибернетикын шэнэ туйлалтануудые хуушанай шудалал шэнжэлгэдэ хэрэглэхэ талаар СССР-эй Эрдэмэй академиин эртэ урдые шудалха таһагай эрдэмтэд хэдэн мянгаад жэлдэ хадагалагдажа байһан һонирхолтой нюусануудые элирүүлнэ. Энээнэй ашаар хүн түрэлтэнэй ажабайдалай хүгжэһэн гол шатанууд болон зарим дурасхаалта зүйлнүүдэй наһа жэлые бүришье мэргэнээр тодорхойлно.
Дурасхаалта зүйлнүүдые оложо, наһыень тодорхойлһоной һүүлдэ тэдэниие гэмтээнгүй хадагалха, ямар бодосуудһаа бүридэһыень, ямар аргаар бүтээгдэһыень элирүүлдэг байна. Тиимэ мэдээнүүдтэ үндэһэлжэ, эртэ урдын соёл болбосоролой яагаад дэлгэрһые, тэрэ сагай арад зоной ажабайдалай хүгжэлтэ, харилсаа холбооной ямар байһые мэдэдэг бшуу.
Байгалай хизаарта хада ба губи талануудта эртэ урдын буусанууд, түүхэтэ зурагууд, хүшөөнүүд бии байдаг. Тиимэһээ Орос Уласай элитэ ехэ эрдэмтэд, тусхай мэргэжэлтэд энээндэ үнинэй сагһаа анхаралаа табидаг байгаа. 1675 ондо Москваһаа Хитадта һууха элшэн сайдаар эльгээгдэһэн Михуло Спафарий эртэ сагай буусанууд, эбдэрхэй һандархай ба эзэгүй хотонууд, эртэ урдын таряалангай, һубагай үлэгдэлнүүдые харгыдаа хараһан тухайгаа һонирхон бэшэһэн байдаг. Тэрэнэй хойно зуун жэл үнгэрөөд байхада, Оросой агууехэ хубисхалшан, уран зохёолшо А. Н. Радищев Оросой зүүн зүгэй олон арадуудай түүхэ зохёон бэшэхэ зорилго урдаа табиха зуураа, буряад угсаатанай эртэ урдын түүхэ болон бүришье эртэ сагай археологиин дурасхаалта тэмдэгүүд, тэрэ тоодо Алтайн ба Ононой, Үргэнын губи тала, хада уулануудһаа олдоһон урда сагай үнгэтэ түмэрэй уурхайнуудта анхаралаа баһал табилсаһан байдаг. Удаань, арбан юһэдэхи зуун жэлэй туршада эрдэмтэд болон нютагай юрын хүнүүд Байгал хизаарай тала, хада уулануудһаа олдоһон үни галабай үлэгдэлнүүдые ехээр һонирходог болоһон байгаа.
Буряад-Монголой түрүүшын эрдэмтэн Банзарай Доржо (Доржи Банзаров) эрдэм шэнжэлгын ажалнууд соогоо буряад зоной урдын байдал тухай бэшэһэн байха юм. ⅩⅨ зуунай һүүлдэ, ⅩⅩ зуун жэлэй эхеэр эрдэмтэн К. Д. Талько-Грынцевич гэгшэ Байгалай урда талаар ехэхэн ажал хэжэ, олон тоото һонирхолтой юумэнүүдые олоһон байха.[8]
Шэнэ сагай шэнжэлгын эхиндэ
Эртэ урда сагай элдэб зүйлнүүдээр түүхэ шэнжэлдэг эртэ урдые шудалал зүблэлтэ (совет) үедэ ехээр хүгжэһэн байна. 1928 онһоо СССР-эй Эрдэмэй хүреэлэнэй (академиин) эртэ урдые шудалалай тусхай экспедици эндэ анхан түрүүшын малталгануудые хэжэ эхилээ һэн. Тэрэнэй хүдэлмэридэ Буряадай соёлой дээдэ һургуули, СССР-эй Эрдэмэй академиин эдэй соёлой түүхын хүреэлэн, хизаар ороноо шэнжэлдэг эдэбхитэн хабаадалсаа бэлэй.
1951—1952 онуудта түүхын эрдэмэй доктор А. П. Окладниковай хүтэлбэрилһэн (экспедици) Улаан-Үдэ шадарай Толгой гэжэ хадын хормойдо малталга хэхэ зуураа, үни үхэжэ, үгы болоһон томо, жэжэ амитадай олон тоото яһануудые олоһон байгаа. Эдэ яһанууд хэдэн метр газар доро, гол мүрэнэй үндэр эрьедэ олдоо һэн. Энээнһээ харахада, хэдэн арбаад мянган жэлэй урда тээ Сэлэнгэ мүрэнэй уг һабань мүнөөнэйхиһөө ондоо тээгүүр, нүгөө хүтэлөөр урдадаг байһан гэжэ элирээ. Тиин эндэ арсалан заан, хирһэн, зэрлиг буха, элжэгэн, аса туруутай морин, мүн тэрэ үеын ан арьяатан, туулай томо шоно, томо баабгай, мүнөө сагта халуун орондо ябадаг ута эбэртэй оронго гүрөөһэн гэхэ мэтэ амитадай яһанууд нэгэ газарта орхигдожо, шоройгоор булагдаһан байба.
Толгой хадада олдоһон амитадай үлэгдэлнүүдтэ үндэһэлэн, оршон тойронхи нютагуудта урда дээдэ үеын хүнүүдэй анхан яажа амидардаг байһан тухай, байгаалиин ямар байдалда тэдэнэй ажаһууһые дүүрэн ойлгохоор. Мүн тиихэдэ Ошурково тосхоной захада, эртэ урда сагта ажамидардаг байһан хүнэй буусаһаа малтажа олоһон зүйлнүүд тон һонирхолтой. Эндэ олдоһон зүйлнүүд Толгой хадынхитай тон адли. Тэрэ шулуугаар хэһэн зэбсэг багажанууд, ехэ томо хайнаг үхэрэй эбэр ба яһан, зэбсэг болодог бугын эбэрэй үлэгдэл, бугын ба томо хилмэ загаһанай яһанууд холисолдонхой хэбтээ һэн. Эндэ байрлаһан хүнүүд шулуу мүлижэ шадаха болоогүй, харин зэр зэмсэгүүдые гол мүрэнэй эльгэн хара шулуугаар хэмхэлжэ, хурса эри гаргадаг байһан байба. Эндэһээ олдоһон гайхалтай зүйлнүүдэй нэгэн гэхэдэ, яһаар шүдэлжэ хэһэн һэрээ болоно. Энэнь хэлбэреэрээ Зүлхэ мүрэнэй эхиндэ, мүн Баруун Европын хабсагайн хүмэг сооһоо олдоһон эртэ сагай һэрээнүүдтэй тон адли байна гэжэ А. П. Окладников хэлэһэн байдаг. Энээн дээрэ үндэһэлжэ хэлэбэл, тэрэ галабай хүнүүдэй ходо загаһа барижа эдидэг байһаниинь тодорно. Түүхэтэ зурагууд, хүшөө шулуунууд, буусанууд Буряад арадай түүхэтэй таһаршагүй холбоотой.
Түүхын эрдэмэй доктор А. П. Окладников хабсагайн түүхэтэ хэдэн зурагуудые буулгажа абанхай. Тиигэбэшье олон газарай зурагууд буулгагдаагүй, эбдэржэ баларжа, үгы боложо байдаг. Оронго голой адагай нэгэ улаан хабсагайн үбэртэ арбан гурбадахи зуун жэлэй түрүүшын хахадта Монгол бэшэгээр бэшэһэн ехэ бэшэг байдаг байгаа. Тэрэнэй эхиндэ: «Бурхан тэнгэриин үүдэн, үбгэ эсэгын богоһо, бурхан галта уулашни, энхэ тайбан нютагшни» — гээд, саашадаа олон үгэ бэшээтэй байдаг бэлэй. Теэд Сэлэнгэ мүрэниие үгсэһэн түмэр замай табигдахада, тэрэ бэшэгтэй хабсагай задалагдаһан байгаа. Тиимэ ушарнууд али олон үзэгдэнэ.
Хүннүүгэй үедэ
Байгалай урда бэеын газар дайда эртэ урдын сагһаа Түб Азиин түүхэ, соёлтой гээшэ. Энэ хизаарай улад зон хэдэн мянган жэл соо түби дэлхэйн энэ хубида болоһон гайхамшагта үйлэ хэрэгүүдые үзэһэн байна. Байгал шадарай газар тон урда холын түүхын һонирхолтой намтартай хүннүгэй (хунну) үедэ байгаа (энэ хадаа Европын литээр 1 зуун жэлэй һүүл - 3 зуун жэлэй мүн лэ һүүлэй үе байгаа) Хүннү гүрэн түрэдэ олон ондoo гарбалтан ажамидардаг байгаа гээд элирээ.
Тэдээн соо, түрүүлэн хэлэбэл, олонхинь монгол, зарим тэды түнгүүс, ираан, хути (хид), юкагир, түүрэг, самоед гарбалай зон байһан гэхэ. Түүхын баримтануудай ёhooр Хүннү хадаа Түб Азиин нүүдэлшэдhээ бүридэhэн хүсэтэ гүрэн түрэ байгуулжа, 300 жэлдэ оршоһон түүхэтэй.
Монголэй Эзэнтэ Гүрэнэй үедэ
Тэрэнэй удаа хэдэн мянгаад жэлэй хугасаа соо нүүдэлшэдэй гүрэн түрэнүүд хубилжал байгаа. Һүүлэй һүүлдэ Чингисхаан 1206 ондо монгол угсаатаниие нэгэдүүлжэ, Монголой Эзэнтэ Гүрэниие байгуулһан түүхэтэй. Тэрэ гүрэн түрын айхабтар шанга журам доро Байгалай урда бэеын хизаарай олон угсаатан Чингис хаанай мэдэлдэ ороод, дайшалхы албандань ябаа. Чингисхаанай гүрэн түрын һандаран һалахада, баян газарай эзэд (феодалнууд) зүрилдөөтэй, хёмороотой Монгол гүрэндэ үлэһэн. Байгал далайн хойто, урда бэе руу нүүжэ ерэһэн олон обог угсаатан тэрэ Монгол гүрэнэй мэдэлдэ байгаа.
Оросой Эзэнтэ Гүрэнэй бүридэлдэ
XVI дугаар зуун жэлдэ Оросой Эзэнтэ Гүрэн хилэеэ зүүн зүг руу үргэдхэжэ эхилээ. Тиигэжэ Байгал тээшэ зүдхэһэн (хасагуудта) энэ хизаарай арад зон дайрагдаһан юм. 1666 ондо Үдэ голой үндэр эрье дээрэ ород хасагууд модон хэрэм бариба. Тэрэ хадаа хожомоо баян наймаашадай Дээдэ-Үдэ хото, мүнөөнэй Буряад Уласай ниислэл Улаан-Үдын эхин байгаа. Орос (Росси) гүрэнэй хилэ можоёо шангадхаһанһаа уламжалан, Буряад угсаата зон бусад Монголһоо амяарлагдаа бэлэй. Хаанта засаг Байгалай урда бэедэ өөрынгөө хүтэлбэриин захиргааниие байгуулба. Гэбэшье буряад-монголшууд өөһэдынгөө толгойлогшо хүтэлбэрилэгшэдтэй һэн. Тэдэнь Зүүн Сибириин (Сибириин) захиргаанай хиналта доро бэлэй. Сибириие һэтэ гараһан түмэр замай барилга, мүн Оросые зүүн-урда Азиин оронуудтай холбоһон заншалта тэмээн хамбы гэхэ мэтэ XVIII-XIX дугаар зуун жэлнүүдтэ Байгалай урда бэеын хизаарай эдэй засагай (экономикын) хүгжэлтэдэ ехээр нүлөөлөө юм.
Буряадай газар нютаг XVII дугаар зуун жэлэй тэн багаар Оросой Хаанта Уласай бүридэлдэ орожо, эхин дээрээ Енисей, Яхад хотын захирагшын харьяанда байгаа. Эрхүүгэй воеводствын бии болоһонһоо (1672) хойшо Байгал хойто Дээдэ Зүлхэ мүрэнэй, Булаганай, Идын модон бэхилэлтэнүүд (острогууд), Бирюүлиин слобода, хожом Байгал урда Дээдэ Ангарай, Баргажанай, Бабантын, Үдын, Сэлэнгын, Итансын, Кабанскын, Яруунын модон бэхилэлтэнүүд (острогууд) тэрэнэй бүридэлдэ оробо. Дундада газар Нэршүү хотын мэдэлдэ үгтэһэн байгаа.
XVIII дугаар зуун жэлэй дүшөөд онуудта буряад-монголшуудые ударидаха захиргаан «хонтоорнууд» байгуулагдажа эхилнэ. Хориин арбан нэгэн обогуудай Анаагай хонтоор түрүүшын тиимэ захиргаан болобо. Эдэ хонтоорнууд «Устав об управлении инородцами» (1822)-ин гэһэн дансын ёһоор тайшаагай толгойлдог захиргаан Талын Дүүмэ гэжэ нэрлэгдэһэн байгаа. Эрхүүгэй гүберни Алайрай, Булаганай, Дээдэ Зүлхэ мүрэнэй, Идын, Ойхоной, Худын, Түнхэнэй гэһэн долоон дүүмэтэй байһан аад, тэдэнь (1886—1890 онуудта болюулагдаһан).
Байгалай урда газарта 1851 ондо Дээдэ Үдын, Нэршүү модон бэхилэлтэнүүдһээ (острогуудһаа) Шэтэ түбтэй Үбэр Байгалай можо байгуулагдаба. Тэрэ Баргажан (Баргажанай Талын Дүүмэ), Дээдэ Үдэ (Хориин Талын Дүүмэ), Сэлэнгэ (Сэлэнгын, Хүдэриин (Хударын) Талын Дүүмэнүүд), Шэтэ (Агын, Үрүльгын Талын Дүүмэнүүд) дүрбэн тойрогтой. 1884 ондо Үбэр Байгалай можо Амар шадарай Амбан захиргаанай (генерал-губернаторствын) бүридэлдэ оробо.[9]
Зүблэлтэ засагай үедэ
1917 ондо буряадуудай анха түрүүшын үндэһэн бэеэ даанги гүрэнэй байгуулалта - Буряад-Монгол Гүрэн байгуулагдаһан юм. 1917 оной Октябриин хубисхал (Октябриин социалис революци) Байгалай урда бэе Орос хоёрой харилсаае саашадань үргэлжэлүүлээ.
1918 ондо Үбэр Байгалай Зүблэлнүүдэй ехэ хурал (съезд) Үбэр Байгалай можые губерни гэжэ соносхоһон.
1918 оной февраль һарада Буряадай гаар дэбисхэр дээрэ совет засаг тогтоогдоод, тэрэл жэлэйнгээ зун усадхагдаһан түүхэтэй. Япон сэрэгүүдэй дэмжэлгээр Үбэр Байгалда атаман Семёновой сэрэгэй хатуу засаг тогтоогдоһон. 1919—1920 онуудта Буряадай дэбисхэр дээрэ үндэһэн ба "сагаантанай" хэдэн засагай газар нэгэмүһэн ажаллажа байһан - Буряад-Монгол Гүрэн, Балагадай теократ улас, Агууехэ Пан-Монголой гүрэн.
1920 оной мартын 2-то Улаан Арми партизануудай дэмжэлгээр Верхнеудинск хотые өөрынгөө мэдэлдэ бусааба. Баруун Буряад Оросой Холбоото Зүблэлтэ Ниигэм журамта Уласай (РСФСР-эй) мэдэлдэ оробо, харин зүүн хубинь - Алас Дурнын Уласай (ДВР-эй) бүридэлдэ. 1920 оной апрель-октябрь һарануудта Верхнеудинск хото ДВР-эй ниислэл болоод байгаа.
1921 оной апрелиин 27-до ДВР-эй бүридэлдэ Буряад-Монголой бэеэ дааһан можо байгуулагдажа, тэрэнэй бүридэлдэ Агын, Баргажанай, Хориин болон Шэтын аймагууд оруулагдаһан байха юм. Түб хотонь - Шэтэ.
1922 оной январиин 9-дэ РСФСР-эй бүридэлдэ Монгол-Буряадай Бэеэ дааһан можо байгуулагдажа, бүридэлдэнь Түнхэнэй, Алайрай, Эхирэд-Булагадай, Боохоной болон Сэлэнгын аймагууд оробо. Түб хотонь - Эрхүү.
Хари гүрэнэй булимтаран эзэлэгшэдэй Алас Дурнаһаа бут сохюулан үлдүүлэн гаргагдаһанай һүүлдэ, 1922 оной ноябрь һарада ДВР РСФСР-тэ ниилүүлэгдэһэн байна. Тэрэнэй удаа бэеэ дааһан хоёр можонуудшье хамтаран нэгэдэжэ, 1923 оной майн 23-да Верхнеудинск хотодо ниислэлтэй Буряад-Монголой Бэеэ дааһан Зүблэлтэ Ниигэм Журамта Улас (АССР) байгуулагдаад, Оросой Холбоото Зүблэлтэ Ниигэм журамта Уласай (РСФСР-эй) бүридэлдэ оруулагдаһан байха юм. Энэ үдэр Буряад Уласай анхан байгуулагдаһан үдэр гэжэ тоологдодог.
1930 оной июлиин 30-да Зүүн-Сибириин хизаар (хизаарай түб - Эрхүү хото) байгуулагдажа, тэрэнэй бүридэлдэ Буряад-Монголой АССР оруулагдаһан байгаа.
1934 ондо Верхнеудинск хотодо Улаан-Үдэ гэжэ шэнэ нэрэ үгтэһэн юм.
1936 ондо Зүүн-Сибириин хизаар үгы хэгдэжэ, Буряад-Монголой АССР болон Зүүн-Сибириин можо болгон хубаагдаһан байна.
1937 оной сентябриин 26-да Зүүн-Сибириин можын Эрхүүгэй болон Шэтын можонууд болгон хубаагдахада, Буряад-Монголой АССР-эй бүридэлһөө Усть-Ордагай Буряадай бэеэ дааһан тойрог ба Агын Буряадай бэеэ дааһан тойрог гаргадаһан юм.
7 июля 1958 оной июлиин 7-до СССР-эй Дээдын Зүблэлэй Президиумэй зарлигаар Буряад-Монголой АССР Буряадай АССР гэжэ нэрлэгдэһэн байха юм. 1958 оной декабриин 25-да СССР-эй Дээдын Зүблэл СССР-эй Үндэһэн Хуулида хубилалта оруулжа, тус шиидхэбэри баталһан байха юм.
Зүблэлтэ үе сагай һайншье, муушье үйлэ хэрэгүүдые бүхы гүрэнтэй адли Буряад-Монгол орон амсаха баатай байгаа. Зүблэлтэ засагай жэлнүүдтэ уласай хүдөө ажахы ехэтэ хүгжөө. Арадай ажахын 60 шахуу һалбари, тэдэнэй тоодо агаарай онгосо (самолёт) бүтээлгэ, машиина бүтээлгэ, элшэ хүсэн, шулуун нүүрһэнэй, ашагта малтамалнуудай, модо болбосоруулгын гэхэ мэтэ Буряадай ажаүйлэдбэриин һалбаринууд (СССР-эй) бүхы эдэй засагай (экономическа) районуудтай нягта харилсаатайгаар хүгжөө һэн. Буряад-Монгол орондо байгуулагдаһан томо үйлэдбэринүүдэй (заводуудай) олонхинь сэрэгэй (оборонын) бүтээл (продукци) гаргадаг байгаа.
Илангаяа зүблэлтэ засагай үедэ Буряад-Монгол ороной һургуули һуралсал, эрдэм ухаан, соёл ехээр хүгжэжэ, түүхэдэ ороо. СССР-эй Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Буряадай Эрдэм ухаанай ухаанай түб, уласай дүрбэн дээдэ һургуули, 20 гаран техникүм, тусхай дунда болбосоролой газарнууд — эдэ бүгэдэ эрдэм ухаанай, мэргэжэлэй айхабтар ехэ хүсэн хадаа ерээдүйн сагта уласай эдэй засаг (экономико) хүгжөөхэ хэрэгтэ түлхисэ болохо зэргэтэй.
Буряад Уласай шэнэ үеын түүхэһээ
1990 оной октябриин 8-да Буряадай АССР-эй Дээдын Зүблэл Буряадай Зүблэлтэ Ниигэм журамта Уласай Бүрин эрхэтэ гүрэн байха тухай деклараци баталан абаһан юм. Энэ дансын ёһоор Буряад орон бэеэ дааһанай зэргэһээ арсажа, өөрынгөө дэбисхэр дээрэ Буряадай ССР-эй Бүрин эрхэтэ гүрэнэй байха тухай зэргэ соносхоо. 1991 оной майн 24-дэ РСФСР-эй Арадай һунгамалнуудай ехэ хурал тус шиидхэбэри баталан абахадаа, РСФСР-эй 1978 оной Үндэһэн хуулиин 71-дэхи статьяда энээн тухай хубилалта оруулһан.
1992 оной мартын 27-до Буряадай Дээдын Зүблэл Буряадай ССР-ые Буряад Улас гэжэ нэрлэхэ тухай хуули абаһан түүхэтэй. 1992 оной апрелиин 21-дэ шэнэ нэрэ Оросой Арадай һунгамалнуудай ехэ хурал дээрэ баталагдаа һэн. Тиин өөрын Үндэһэн хуулитай, хуули гаргаха, тэрэниие хэрэг дээрэ бэелүүлхэ засагтай Бүрин эрхэтэ улас болон тодорһон байна.
1994 ондо Буряадай түүхэдэ түрүүшын Юрэнхылэгшэ (Президент) һунгагдаа һэн.[10] Энэ хадаа Леонид Васильевич Потапов мүн.
XXI зуун жэл
2000 ондо Оросой Холбоото Уласай федеральна тойрогуудай байгуулагдахада, Буряад орон Сибириин федеральна тойрогой бүридэлдэ оруулагдаа бэлэй. 2018 оной ноябриин 3-да Буряад Улас Алас-Дурнын федеральна тойрог руу[12], 2019 ондо — Алас-Дурнын эдэй засагай район руу шэлжэн оруулагдаһан юм (энэнэй урда тээ Зүүн-Сибириин эдэй засагай райондо ородог байгаа)[13].
Хүн зон
Мүнөөнэй байдалаар Буряад Уласда 969,1 мянга үлүү зон амидардаг.
- Хүн зон: 969 100 (2005)
- 1000 эрэ хүнэй эхэнэр: 1,097 (2002)
- Дунда наһан: 31,6 жэл (2002)
- Хотын зоной: 31,2 жэл
- Хүдөөгэй зоной: 32,2 жэл
- Эрэ хүнэй: 29,4 жэл
- Эхэнэрэй: 33,9 жэл
- Гэр бүлэй тоо: 322 289 (958,402 хүнтэй)
- Хотын: 197 651 (566 755 хүнтэй)
- Хүдөөгэй: 124 638 (391,647 хүнтэй)
- Хүн зоной хубилуулгын тоо бүридхэл (2005)
- Түрэлгэнүүд: 13,551 (14,0 %)
- Үхэлнүүд: 15,144 (15,7 %)
Үндэһэ яһатад
- Буряад — 272,910 мянга тоотой (27,81 %);
- Ород — 665,512 мянга хүрэнэ (67,82 %);
- Германи — 11,5 мянга (1,16 %);
- Украина — 9,585 мянга (0,98 %);
- Татар — 8,189 мянга (0,83 %);
- Белорус — 2,276 мянга (0,23 %);
- Хамнигад — 2,334 мянга (0,24 %);
- Еврей — 0,6 мянга болоно.
Энэһээ гадна 21 мянгаһаа үлүү өөр 100 яһатанай түлөөлэгшэд амидаран һуудаг юм (2004 оной январиин 1-эй байдалаар) [1]
| бэшэлгэ 1926 1 | бэшэлгэ 1939 | бэшэлгэ 1959 | бэшэлгэ 1970 | бэшэлгэ 1979 | бэшэлгэ 1989 | бэшэлгэ 2002 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Буряадууд | 214,957 (43.8 %) | 116,382 (21.3 %) | 135,798 (20.2 %) | 178,660 (22.0 %) | 206,860 (23.0 %) | 249,525 (24.0 %) | 272,910 (27.8 %) |
| Һоёдууд | 161 (0.0 %) | 2,739 (0.3 %) | |||||
| Ородууд 2 | 258,796 (52.7 %) | 393,057 (72.0 %) | 502,568 (74.6 %) | 596,960 (73.5 %) | 647,785 (72.0 %) | 726,165 (69.9 %) | 665,512 (67.8 %) |
| Украиншууд | 1,982 (0.4 %) | 13,392 (2.5 %) | 10,183 (1.5 %) | 10,769 (1.3 %) | 15,290 (1.7 %) | 22,868 (2.2 %) | 9,585 (1.0 %) |
| Татарууд 3 | 3,092 (0.6 %) | 3,840 (0.7 %) | 8,058 (1.2 %) | 9,991 (1.2 %) | 10,290 (1.1 %) | 10,496 (1.0 %) | 8,189 (0.8 %) |
| Хамнигад | 2,808 (0.6 %) | 1,818 (0.3 %) | 1,335 (0.2 %) | 1,685 (0.2 %) | 1,543 (0.2 %) | 1,679 (0.2 %) | 2,334 (0.2 %) |
| Бусад | 9,440 (1.9 %) | 17,277 (3.2 %) | 15,384 (2.3 %) | 14,186 (1.7 %) | 17,630 (2.0 %) | 27,519 (2.7 %) | 19,969 (2.0 %) |
- 1926 ондо Буряад-Монголой Автономито Зүблэлтэ Ниигэм Журамта (Социалис) Уласта Ага Буряад, Усть-Ордагай Буряад, Онон, Ойхон аймагууд оруулаа. Тиимэ ушарһаа 1926 оной бэшэлгын мэдээнүүд 1939 оной, орой бэшэлгэнүүдэй мэдээнүүдтэй сасуудхаха аргагүй;
- Ородой тоодо 51 хоозаха хүн;
- Татаар тоодо 1 хэрэшэн.
Бусад яһатанай тоо:
| бэшэлгэ 1959 | бэшэлгэ 1970 | бэшэлгэ 1979 | бэшэлгэ 1989 | бэшэлгэ 20021 | |
|---|---|---|---|---|---|
| Еврейнууд2 | 2700 | 2100 | 1600 | 1200 | 558 |
| Белорусууд | 1600 | 2300 | 3455 | 5338 | 2276 |
| Чувашууд | 1282 | 1307 | 864 | ||
| Немцүүд | 1648 | 2126 | 1548 | ||
| Эрмээлууд | 682 | 2269 | 2165 | ||
| Казахууд (хасаг) | 605 | 1270 | 711 | ||
| Узбегууд | 486 | 994 | 596 | ||
| Грузинууд3 | 318 | 612 | 398 | ||
| Яхадууд (саха), | 415 | 707 | 283 | ||
| Урянха (тыва) | 137 | 476 | 405 | ||
| Киргизүүд (хоорай) | 91 | 176 | 121 |
- Тэрээнһээ гадна, 2002 оной байдалаар Буряадта иимэ яһатан бии: БНМУ, БНХАУ-ай монголшууд — 322, дагуур — 1 эхэнэр[11], хальмаг — 71 хүн; англичанууд — 3 хүн, абаза — 6 хүн, абхазууд — 9 хүн, аварууд — 118 хүн (тэрэ тоодо 1 андал хүн), адыгеецууд — 4 хүн, азербайджанецууд — 1674 хүн, алтайцууд — 64 хүн, американцууд — 20 хүн, арабууд — 2 хүн, Дунда Азиин араб — 2 хүн, атурая — 1 хүн, бажигид («иштэг мангад») — 539 хүн, бараанса хүн— 21, болгаринууд— 62 хүн, балкарецууд (добо хүн) — 7 хүн, вьет — 24, гагаузецууд — 29 хүн, грекууд — 23 хүн, дарга — 65, долган — 8, дүүнган (хуйхуй) — 7, езиид — 7, жибэн хүн — 5, ижор — 1, ингушууд — 42, испанецууд — 1, итальянецууд — 4, ительменууд — 3, кабардинцууд («уулын мангад») — 43, камчадал — 4 хүн, карелецууд — 21, куманды — 3, кубанецууд — 3, курдууд — 16, лаак — 17, латвийцууд— 71 (тэрэ тоодо 1 латгал), литовецууд — 243, лезгинууд — 206, мансинууд — 3, маринууд — 390 (тэрэ тоодо 2 уулын мари, 15 нугын ба дундада мари), молдаванинууд — 431, мордва — 685 (тэрэ тоодо 7 мокша), нани — 8, ненец — 5, нивх — 6, нохой («мангад») — 9 хүн, нохойбак — 6, ольча (нани) — 11, осетинууд — 136 хүн, парсиг — 1, полягууд — 249, пуштун — 25, рома — 290, сельхуп — 2, сербууд — 5, солонгос (хорёо) — 596, финнууд — 21 (тэрэ тоодо 1 Ингриин финнууд), черкесууд («уулын мангад») — 3, чеченцууд — 145, табасаран — 33, таджигууд — 251, талыш — 6, Хэрэмэй татар — 1, таат — 2, тэлэүүд — 2, тофа («зүгдэ», «уряанхад») — 4, түүрэг — 54, түркменууд — 41, уйгар — 33, урумын — 23, үди — 5, удмуртууд — 339, үдэгэ — 1, хантанууд — 26, харакалпак — 6, харасай («уулын мангад») — 35, энэдхэг хүнүүд — 3, киргиз — 507, хитадууд (ханьцууд) — 635, хунгар (мажар) — 23 хүн, коми-зыряан — 42, коми-паарма — 52, кумык — 77, цахуур — 1, чехууд — 15, шор — 6, ортон — 12, эскимоос — 2, эстонцууд — 55, ондоо — 56 (тэдэ тоодо түгэд, хамниган), яһатанаа нюуһан — 870.
- Еврейнуудай тоодо 1 таат жууд, 1 Дунда Азиин еврей, 3 караим.
- Гүржиин тоодо 1 аджаар хүн, 1 мегрел хүн.
Гүрэнэй һүлдэ дуун
Буряадай засагай толгойлогшо — 5 жэлээр һунгагдаһан Толгойлогшо (анхандаа - Юрэнхылэгшэ) болоно. Мүнөөнэй Толгойлогшо — Алексей Цыденов (2017 онһоо). Түрүүшын Юрэнхылэгшэ - Леонид Потапов, 1994 оной июлиин 1-дэ, 1998 ондо (һунгагшадай 63,25 % дуугаар), 2002 оной июниин 23-да (һунгагшадай 67 % дуугаар) һунгагдаһан. Юрэнхылэгшэ болынгоо урда тээ Леонид Потапов Уласай Дээдын Зүблэлэй түрүүлэгшэ байгаа. Леонид Потаповай һүүлдэ Буряад Уласай Юрэнхылэгшээр нэгэ болзорой туршада Вячеслав Наговицыy ажаллаа. Удаань Оросой Холбоото Удасай хуули тогтоомжын ёһоор Буряад Уласай дээдын тушаалай нэрэ «Буряад Уласай Толгойлогшо» болгон һэлгэгдэһэн юм. Вячеслав Наговицын мүн лэ нэгэ болзорой туршада Буряад Уласай Толгойлогшын тушаал эзэлжэ ажаллаа.
Уласай хуули тогтоодог зургаан 5 жэлэээр һунгагдаһан Арадай Хурал болоно. Арадай Хурал 66 һунгамалһаа бүридэдэг.
Буряад Улас 6 хото, 21 аймаг, 29 хотын түхэлэй тосхон болooд 614 хүдөө һуурин бии юм. Хото гэбэл: уласай ниислэл — Улаан-Yдэ, Галуута нуур (Гусиноозёрск), Захаамин (Закаменск), Хяагта, Хойто-Байгал (Северобайкальск), Бабушкин. Буряад Уласай ниислэл — Улаан-Үдэ хото (ородоор: Улан-Удэ). 1934 он болотор Дээдэ-Үдэ (Верхнеудинск) гэһэн нэрэтэй байһан. 1666 ондо Үдэ голой Байгал далай руу шудхан ородог Сэлэнгэ мүрэнтэй ниилэһэн газарта бии болоһон түүхэтэй. Мүнөө хотодо 400 мянга гаран зон ажаамидардаг.
Аймагууд
(Хүн зоной тоо 01.01.2010[12])
- Ахын аймаг (5348)
- Баргажанай аймаг (25 509)
- Баунтын эвенк аймаг (10 104)
- Байгал шадарай аймаг (29 339)
- Бэшүүрэй аймаг (26 948)
- Загарайн аймаг (49 058)
- Зэдын аймаг (31 091)
- Захааминай аймаг (30 049)
- Муяын аймаг (14 494)
- Мухар-Шэбэрэй аймаг (—)
- Сэлэнгын аймаг (45 711)
- Тарбагатайн аймаг (17 056)
- Түнхэнэй аймаг (22 793)
- Кабанскын аймаг (Худара/Хүдэри) (64 416)
- Хэжэнгын аймаг (19 043)
- Хурамхаанай аймаг (15 343)
- Хориин аймаг (19 017)
- Хойто-Байгалай аймаг (14 537)
- Хяагтын аймаг (41 287)
- Ивалгын аймаг (33 503)
- Яруунын аймаг (18 565) гээд хүдөө аймагууд бии.
| 5 мянган гаран ажаһуугшадтай һуурин газарнууд 2005 оной январиин 1-эй байдал | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Эдэй засаг
Буряад Улас хүгжэлтэдөө нүүдэлэй мал ажахы болон гар урлалай ажалһаа эхилээд, агаарай онгосонуудые бүтээдэг, ашагта малтамалнуудые малтан абаха, шэнын арга зүй хэрэглэн, элдэб янзын эд бараа үйлэдбэрилхэ шата хүрэтэр хүнгэн бэшэ зам гаталжа гараһан түүхэтэй. Мүнөө сагта модо, целлюлозо, ангай арһа, барилгын эд (материал) болон бусад олон эд бараа, хэрэгсэлнүүдые үйлэдбэрилэн бүтээжэ, алта, мүнгэ, шулуун нүүрһэ болон бусад ашагта малтамалнуудые газарай гүнһөө малтажа буйлуулаад, гадаадын оронууд руу худалдан гаргадаг болонхой.
Буряадай ниислэл — Улаан-Үдэ — хэдэн томо үйлэдбэриин байрлан ажалладаг газар болоно: Улаан-Үдын авиациин үйлэдбэри (завод), Улаан-Үдын локомотиввагонзаһабарилгын үйлэдбэри, Улаан-Үдэстальмост г.м.
Болбосорол
Ехэ ба дээдэ һургуулинууд:
- БГСХА (БГСХА): В. Р. Филиипповэй нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академи. 1932 ондо Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули байгуулагдаһан байгаа;
- БГУ (БГУ): Банзарай Доржын нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули. Мүн лэ 1932 ондо байгуулагдаһан юм. Банзарай Доржын нэрэмжэтэ Багшанарай дээдэ һургуули байһан аад, 2000 ондо Гүрэнэй ехэ һургуули боложо хубилгагдаа;
- ВСГИК (ВСГИК): Зүүн Сибириин Гүрэнэй соёлой дээрэ һургуули. 1960 ондо номой һангай хүдэлмэрилэгшэдые бэлдэхэ дээдэ һургуули гээд нээгдэһэн байгаа. Байн байтараа соёлой дээдэ һургуули, 1995 ондо академи болгогдоһон байгаа. 2014 ондо дахяад хуушан нэрэдээ бусажа, дээрэ һургуули болоһон юм;
- ВСГУТУ (ВСГУТУ): Зүүн Сибириин гүрэнэй технологиин ба хүтэлбэриин ехэ һургуули. Улаан-Үдэ хотын дээдэ һургуулинуудай эгээл залуунь юм. 1962 онһоо технологиин дээдэ һургуули гэжэ нээгдэһээр ажаллана.
Олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд
Хэлхеэ холбоон, радио, телевидениин нэбтэрүүлгэ
Хубисхалай урда Дээдэ-Үдэ хотодо оройдоол 280 номертой гараар холбогдодог утаһанай хорёо (телефооной стаанци) байһан. 1930-аад онуудаар 800 дугаартай (номертой)хүсэд бэшэ оньһожоруулагдамал хорёо хүдэлжэ эхилээ, 1955 ондо 3 000 дугаартай АУХ (АТС) бии болобо. Мүнөө ямар янзын холбоон үгыб даа, энэ хэрэгэй хурдан түргэнөөр хүгжэһые өөр дээрээ мэдэрнэбди.
1929 ондо түрүүшын радио дамжуулгын хорёо хүдэлжэ захалһан юм. Улаан-Үдэдэ эгээн түрүүшын телевидениин дамжуулга 1961 оной июниин 16-да агаарай долгиндо гараһан байгаа. Буряадай Гүрэнэй телевидениин хамжаан сая болотор радио болон телевидени нэбтэрүүлгээр буряад хэлэн дээрээ удхатай һонин дамжуулгануудые хэжэ байдаг бэлэй. Энэ талаараа ори ганса хамжаан (компаани) юм. Мүнөө үедэ, андалдаа-худалдаанай нүлөөндэ орожо, агаарай долгиндо гаража байдаг сагайнь хэмжүүр түлөөһэтэ, тиихэдээ эли бодо бага болонхой.
Энээнһээ гадна, үшөө хэдэн аралжаанай шэглэлтэй радио болон телевидени хорёнууд Улаан-Үдэдэ ажаллажа байдаг. Жэшээлбэл: телевидени хамжаанууд: «Ариг Ус», «Тивиком», «СТС-Байгал»; радио студинууд: «Пульс-радио», «Русское радио», «Европа+» болон бусад.
Хэблэл
Буряадай номой хэблэл, «Новапринт», «Домино» гэһэн хэблэлэй газарнууд.
Саг үргэлжэ гаража байдаг һонин, һэдхүүлнүүд:
«Буряад үнэн» гэһэн хэблэлэй байшанһаа гаража байдаг «Дүхэриг», «Буряад үнэн», «Бизнес-Олзо», «Спорт-Тамир», «Уран үгэ», «Буряад орон» («Бурятия») һонинууд, «Морин хуур», «Орьёл» («Вершины»), «Одон» һэдхүүлнүүд.
«Информ Полис», «Номер Один», «Москвагай эбхамта залуушуулай эблэлэй гэшүүн» («Московский комсомолец»), үшөө нэгэ «Буряад үнэн» («Правда Бурятии»), «Буряадай залуушуул» («Молодёжь Бурятии») болон бусад сагай эрхээр бии болоһон олон тоото аралжаа наймаанай шэглэлтэй һонинууд болон һэдхүүлнүүд.
Уралиг
Театрнууд
Улаан-Үдэ хотын дэбисхэр дээрэ хэдэн томо театр бии. Тэдэ театрнууднай гансашье улас дотороо бэшэ, мүн бүхы дэлхэй дээрэ мэдээжэ болоһон, үндэр нэрэтэй, суутай, солотой зохёохы ажалтанаараа шалгарһан театрнууд гээшэ. Даб дээрэ мэдээд ябахын тулада нэрлэел даа:
- БГДАТ (БГАТД): Намсарайн Хусын нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй драамын академиическэ театр. Н. Г. Балдануугай «Сүмэ сохилго» гэжэ зүжэгөөр 1932 оной долоодохи һарада нээгдэһэн юм. 1982 онһоо шэнэ байшан соо ажаллажа байдаг. Ажалай Улаан Тугай одоноор (оорденоор) шагнагданхай;
- ГОрДТ (ГРДТ): Михаил Бестужевай нэрэмжэтэ Гүрэнэй ород драамын театр. 1928 оной декабриин 28-да түрүүшынгээ зүжэг табижа нээгдэһэн юм;
- БГОБАТ (БГАТОБ): Буряадай Гүрэнэй Ленинэй одонто дуури (оперо) болон бүжэгэн зүжэгэй (балеэдэй) академическэ театр. Улаан-Үдэ хотын гол талмай болохо Зүблэлнүүдэй талмай дээрэ 1940 онһоо амжалта түгэс ажаллажа, уласаа дэлхэй дүүрэн суурхуулжа байдаг театр юм. Леэнинэй одоноор шагнагданхай;
- «Үльгэр»: Эдир харагшадай һонирхол эзэлһэн тон баян зүжэгэй нөөсэтэй (репертуаартай) Улаан-Үдын хүүхэлдэйн театр;
- «Байгал»: Гүрэнэй үндэһэнэй дуу хатарай «Байгал» театр;
- Буряадай гүрэнэй хүгжэмэй хүреэлэн (филармоони);
- Залуушуулай театр.
Гадна арадай дуу хатарай хэдэн шуулга («Бадма сэсэг» («Лотос»), «Княжий остров», «Булжамуур», «Уряал», «Магтаал», «Ойхон» («Ольхон»), «Наран Гоохон», «Ангар» («Ангара»)), залуушуулай уран һайханай олон тоото бүлгэмүүд байха. Улан-Үдэ хотодо байд гээд лэ наадан, мүрысөөнүүд үнгэргэгдэжэ байдаг.
Тамир
Буряад улас илангаяа бүхэ барилдаагаар, һур харбалгаар, нюдаргалан барилдахаар (бооксоор) болон бусад зүйлнүүдээр бэрхэ, дэлхэйдэ мэдээжэ тамиршадтай гэжэ мэдэхэбди. Улаан-Үдэ хотодо тамирай талмайнууд, байшангуудшье байха. Хэдэн тиимэ газар нэрлэбэл:
- Бүгэдэ Найрамдаха Буряадай ӨөЗЗСУ-ай 25 жэлэй ойн нэрэмжэтэ хотын түб сэнгэлдэхэ хүреэлэн (стадион);
- ХТХБЗ-ой СТК (КСК ЗММК) Хүүргын түмэр хэрэгсэлнүүдые бүтээдэг завоодой соёлой болон тамирай коомплексо;
- Тамирай «Динаамо» бүлгэм;
- «Юбилеэйнэ» гэһэн тамаралгын уһан сөөрэм (бассейн).
Санашадай бааза, тиихэдэ олон тоото хотын болон үйлэдбэринүүдэй мэдэлэй тамирай байшангууд болон талмайнууд тоологдодог.
Шажан мүргэл
Буряад орондо шажан мүргэлэй хэдэн янзын шэглэл бии юм. Тэдэнэй эгээл дэлгэрэнгы заншалта болоһон бөө мүргэл, түбэд-монголой Буддын болон ород үнэн алдарта шажанууд мүн. Ородой Буддын шажантанай түб Буряадта байгаа, мүн Буддын шажанай эхэнэрнүүдэй (хандамаанарай) түрүүшын хиид эндэ байгуулагданхай.
Ажаглалта
- ↑ Народный хурал.
- ↑ Предварительная оценка численности постоянного населения на 1 января 2023 года и в среднем за 2022 год (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.) (2023-01-31). 2023-02-01 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Конституция Республики Бурятия, ст. 67.
- ↑ «Территория, число районов, населённых пунктов и сельских администраций по субъектам Российской Федерации»
- ↑ 1 2 https://rosstat.gov.ru/vpn/2020/Tom1_Chislennost_i_razmeshchenie_naseleniya
- ↑ Географическое положение и климат
- ↑ Павел Осинский. Этнополитическая ситуация в Бурятии в контексте реформы российской федеративной государственности
- ↑ История Бурятии
- ↑ Республика Бурятия. История Республики Бурятия
- ↑ История Бурятии Интересные факты о Бурятии, История и культура Бурятии / от 23 июня 2009
- ↑ Татьяна Воронина. Сюрпризы и рекорды переписи в Бурятии // ИнформПолис № 43 (526) от 30 октября 2002 г.
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 г. (xls) ((ород)).
Холбооһон
Энэ хуудаһан Буряад Улас гэһэн РУВИКИ.Медиа ангилал холбооһотой.
- (English) Official website of the Buryat Republic
- (Русский) Официальный веб-сайт Республики Бурятия.
- (Буряад-монгол) «Буряад Республикын» засаг түрын албан ёһоной веб-сайт
- (Русский) Бурятия.ру
- (Русский)(Буряад-монгол) Буряад арадай сайт
- (Русский) Буряад орон тухай сайт
- (Русский) Буряадай һонинууд
- (Русский) Буряад орон. Засаг захиргаанай хубаарилгын тайлбари-каталоог. + 1.01.2006
- (English) (Русский) Official website of Buryat State Academy of Agriculture (БГСХА)
- (Русский) Официальный веб-сайт ВСГАКИ
- (Русский) Официальный веб-сайт БГУ
- (English) (Deutsch) A free and independent travel Guide for Lake Baikal and the Republic of Buryatia Made from Travellers for Travellers!
- (English) The Republic of Buryatia
| Буряад Уласай хотонууд | ||
| Улаан-Үдэ (ниислэл хото) | Баабушхин | Галуута | Захайнаман | Хяагта | Хойто-Байгал | Сэлэнгэ (урдань байһан) | Баргажан (урдань байһан) | ||
|
Энэхүү Буряад Википеэдиин аятай үгүүлэл. |