Улаан-Үдэ
| Улаан-Үдэ ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠦᠳᠡ |
|||
|---|---|---|---|
| — Буряад Уласай ниислэл хото — | |||
| ород хэлэн Улан-Удэ | |||
| Улаан-Үдэ | |||
 |
|||
|
|||
| Буряад Уласай ниислэл Улаан-Үдэ хото | |||
| Улас орон |  Орос Улас Оросой Холбоото Улас |
||
| Оросой Холбоото Уласай нютаг можо | Файл:.png Улаан Үдэ | ||
| Хороо (3) | Гурбан хороотой. | ||
| Газар нютаг | 347,6 км² | ||
| Газарай байса | д.т.д. 500 м | ||
| Хүн зон | 2023 ондо  436 138 хүн |
||
| Хүн зон (бүүг.) | 436 138 хүн | ||
| Арад түмэн | 62,1% - ород, 31.8% - буряад, 6% - бусад яһатан | ||
| Нютагай олон | улаан-үдөөрхин, улаан-үдынхид, Улаан-Үдын ажаһуугшад | ||
| 1666 он | Ород сэрэгэй модон бэхилэлтэ, острог | ||
| Хотын Засаг дарга | Игорь Шутенков | ||
| Сагай бүһэ | Эрхүүгэй саг | ||
| Телефоной_код | +7 3012 | ||
| Шууданай индекс | 6700xx | ||
| Автомашин | 03 | ||
| Сахим газар | [1] (ородоор) | ||
.png)
Улаан-Yдэ (ᠤᠯᠠᠭᠠᠨ ᠦᠳᠡ; ород хэлэн Улан-Удэ, 1934 он болотор Дээдэ-Үдэ гэжэ нэрэтэй байһан) — Буряад Уласай ниислэл хото юм.
1934 он болотор Дээдэ Үдэ (ород хэлэн Верхнеу́динск) гэжэ нэрэтэй байһан. Байгалда шудхан ородог Сэлэнгэ мүрэнтэй Үдэ голой ниилэһэн газарта, Батарейн добо дээрэ, ород сэрэгэй модон бэхилэлтэ - острог 1666 ондо байгуулагдаһан түүхэтэй. Тэндэһээл Буряадай ниислэл хото эхиеэ абаһан юм. Мүнөө Улаан-Үдэ хотодо 436 138 хүн ажаһууна (2023).
Байгалһаа зүүн урагшаа 130 модоной зайда, Сэлэнгэ Үдэ хоёрой уулзуур дээрэ түбхинэнхэй.
Хотын эзэлхэ талмай — 347.6 дүрбэлжэн модо (км²). 2023 оной байдалаар 436 138 хүн ажаhуудаг.[1] Оросой Холбоото Уласай хотонуудтай зэргэсүүлхэдэ, ажаһуугшадайнгаа тоогоор 45-дахи hуури эзэлдэг.
Улаан-Үдэ хото гурбан хороотой (районуудтай): Зүблэлтэ (Советскэ), Түмэр замай (Железнодорожно) ба Октябриин. Хотын түб Сэлэнгэ мүрэнэй баруун эрьедэ оршоно. Энэ хадаа хотын эгээл гоё газар гэжэ тоологдодог юм.
- Зүблэлтэ (Советскэ) хороо (район) (ород хэлэн Советский район)
- Түмэр замай (Железнодорожно) хороо (район) (ород хэлэн Железнодорожный район)
- Октябриин (Октябрьска) хороо (район) (ород хэлэн Октябрьский район)
Хотын Засаг дарга (захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ) — Игорь Шутенков 2019 оной сентябрь һарада һунгагдаһан юм[2].
Түүхэ
Улаан-Үдэ хотые 1666 ондо хасагууд байгуулһан юм.[3] Тэрэ 1680 он болотор Үдын үбэлжөөн (Удинское зимовье), 1690 он болотор Үдын модон бэхилэлтэ (Удинский острог), 1735 он болотор Удинск, 1934 он болотор Дээдэ-Үдэ (Верхнеудинск) гэжэ нэрэнүүдтэй байһан. ХVII зуун жэлдэ модон бэхилэлтын үүргэ дүүргэжэ байһан үеынь хамгаалалтын түхеэрэлгэнүүд мүнөөнэй Улаан-Үдэдэ үгы юм. Юуб гэхэдэ, бэхилэлтын түхеэрэлгэнүүд модоор бүтээгдэһэн байжа, ХVIII зуун жэлэй һүүл багаар үгы хэгдэһэн. Тиигэбэшье, анханай модон бэхилэлтын баригдаһан Батарейн добые хотын захиргаан онсолон тэмдэглэһэн. 1991 ондо, Улаан-Үдын байгуулагдаһаар 325 ойн жэлэй баяртай дашарамдуулан, үнэн алдартын шажанай хэрээһэ шулуун табсан дээрэ тодхожо, хотые байгуулһан хасагуудай дурасхаал мүнхэлһэн.
ХVIII-ХIХ зуун жэлнүүдтэ хото хамгаалалгын үүргэтэеэ хахасажа, албан захиргаанай болон худалдаа наймаанай түб боложо тодороо. Хотын гол байшангуудай тоодо үнэн алдартын шажанай гайхамшаг гурбан һүмэ ороно: Нангин Одигитриин (Дээдэ-Үдын түрүүшын шулуун байшан), Нангин Гурбанай ба Нангин Үндэрлэлгын. Мүн баһан уран барилгын омогорхолой зүйлнүүдтэ тоодо Айлшалагшадай зэргэ (Ряды Гостинодворские) ба тэрэниие тойроод оршодог Дээдэ-Үдын гол талмайнь ороно.
Дэлхэйн хоёрдохи болон Граждан дайнай үедэ Улаан-Үдэ хото Буряад-Монгол Уласай, Алас Дурнын Уласай ниислэл хотын үүргэтэй байгаа.
1934 ондо Улаан-Үдэ гэжэ нэрлэгдээ. Энэ болон саашанхи үедэ айхабтар ехэ барилга эхилһэн түүхэтэй. 1934 ондо локомотив-вагон заһабарилгын завод, нэгэдэхи ТЭЦ, 1935 ондо Заудинскын гурил-талханай комбинат, шэлэй завод, 1936 ондо мяханай комбинат баригдаһан юм. Һүүлдэнь судна барилгын, «Электромашина», «Теплоприбор» болон прибор бүтээлгын заводууд, нарин сэмбын комбинат ажаллажа эхилээ.
Шэнжэлхэ эрдэм ухаан
Улаан Үдэ — соёлой ба шэнжэлхэ ухаанай томо түб болоно. Эндэ Буряадай эрдэмэй түб ажалладаг; дээдэ һургуулинууд: Банзарай Доржын нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули, Зүүн Сибириин гүрэнэй технологи болон хүтэлбэриин ехэ һургуули, В.Р. Филипповэй нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академи, Зүүн Сибириин гүрэнэй соёлой дээдэ һургуули оюутадта дэээдэ мэргэжэл олгодог.
Мүнөө Улаан Үдэдэ 51 982 һурагшадай һураха 52 һургуули, 15430 хүнэй һурадаг 16 тусхай дунда һургуули ажаллана.
Соёл
Театрнууд
Ниислэл хото Улаан-Үдэдэ Г. Ц. Цыдынжаповай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй академическэ оперо болон баледэй театр, Буряадай Гүрэнэй Х.Намсараевай нэрэмжэтэ академическэ драмын театр (1932), Н. А. Бестужевэй нэрэмжэтэ Гүрэнэй ород драмын, залуушуулай, Гүрэнэй дуу хатарай «Байгал» театр, гүрэнэй филармони (1938), олон тоото музейнүүд амжалтатай ажаллана. Улаан-Үдэдэ мүн лэ олон кинотеатрнууд харагшадаа угтан байдаг: «Еврозона», «People’s Cinema», «Capital Cinema», «RGB Cinema (Пионер)» болон бусад. Һүүлэй жэлнүүдтэ кинотеатрнууд гоё, мүнөө үеын түхэлтэй болонхой. «Октябрь», «Прогресс», «Дружба», «Эрдэм», «Фабрика кино», «Сагаан Морин», «Савва», «Планета 3000», «Восток» гэhэн кинотеатрнууд олон жэлдэ ажаллаад, мүнөө хаагдаhан байна.
Музейнууд
Мэдээжэ музейнүүдэй тоодо түүхын, уран зурагай, геологиин, байгаалиин болон арадуудай һуудал байдалай музейнүүд ороно. Үбэр Байгалай арадуудай һуудал байдалай музей холо ойгуур суутай. Тус музей Буряадай ниислэл хотын захада, нэрэдээ таарама үзэсхэлэн гоё газарта, хүхэ номин огторгой доро оршодог юм. Тэндэл, музейн дэбисхэр дээрэ, Сагаан Үбгэнэй үргөөн баригданхай.
Зошод буудалнууд, худалдаа наймаанай түбүүд
Тиихэдэ хэдэн гоё мэдээжэ зошод буудалнууд айлшадаа угтан абадаг: «Бурятия», «Улан-Удэ Парк-Отель», «Баргажан», «Сагаан Морин», «Байгал», «Одон» гэхэ мэтэ. Һүүлэй үедэ худалдаа наймаанай томо-томо түбүүд олоор баригдаа. «Большой», «Сагаан Морин», «Түмэр Морин», «Туяа», «Заря» болон «Galaxy», «Capitall Mall», «Пионер», «Еврозона», «People’s Park» гэһэн найманай-зугаасалгын түбүүд нээгдэнхэй.
Хүн зон
| Жэл | 1835 | 1851 | 1882 | 1890 | 1897 | 1915 | 1917 | 1923 | 1926 | 1931 | 1989 | 2002 | 2005 | 2009 | 2010 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 | 2023 | 2024 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Хүн | 3544 | 3746 | 4130 | 5223 | 8086 | 17 200 | 21 582 | 22 401 | 33 713 | 41 770 | 351 806 | 359 400 | 352 600 | 340 200 | 377 100 | 416 079 | 421453 | 440 130 | 480 560 | ???? | ???? | ???? | ???? | ???? | ???? | ???? |
Хотын хороо болон һууринууд
Зурагууд
- Солнечная башня. 01.2009.jpg
"Наранай" гэhэн үндэр барилга
- Новый офисный центр у рынка. 07.2009.jpg
Наймаанай-зугаасалгын "Еврозоно"түб
Улаан Үдын түб
- Октябрьский район (Улан-Удэ).jpg
Октябриин хороо
Ссылкэнүүд
Хабсаргалтанууд
Энэ хуудаһан Улаан-Үдэ гэһэн РУВИКИ.Медиа ангилал холбооһотой.- Вэб сайт
- Улаан Үдын панорама
.svg){kind=link}
