Перейти к содержанию
Оросой Холбоото Улас
Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Оросой Холбоото Улас, Орос Улас, Орос
ᠣᠷᠤᠰ ᠤᠨ
ᠬᠣᠯᠪᠤᠭᠠᠲᠤ
ᠤᠯᠤᠰ
Россиин ФедерациРоссийская Федерация
|
|
|
Түрын дуулалай нэрэ:
«Оросой Холбоото Уласай Гүрэнэй гимн»
|
|
|
| Ниислэл |
 Москва |
| Албан хэлэн |
Ород хэлэн |
| Түрэ засаг |
Холбоото Улас |
| - |
Юрэнхылэгшэ |
Ниитэ нэгэн Росси) |
| - |
Юрэнхы сайд |
Михаил Мишустин |
| Уласай хурал |
Гүрэнэй Дүүмэ |
| - |
Дээдэ танхим |
Холбоото Уласай Зүблэл (ХУЗ) |
| - |
Доодо танхим |
Гүрэнэй Дүүмэ (ГД) |
| Байгуулха |
|---|
| - |
25.12.1991 |
РФ-иин байгуулга |
| Дэбиcхэр газар |
| - |
Бүхэлидөө |
17,075,400 км2 (1) |
| - |
Уһанай процент (%) |
13 %[1] |
| Хүн зон |
| - |
Тоосоо (2012) |
143,056,3838) |
| - |
Хүн зоной нягтарал |
8.3 хүн/км2 |
| ХАШТ) |
2011 оной тоосоо |
| - |
Бүгэдэ |
$2.383 6) |
| - |
Нэгэ хүндэ |
$16,736[3] |
| ДНБ (Нэрлэһэн) |
2011 оной тоосоо |
| - |
Бүгэдэ |
$1.884 ехэ наяд[3] |
| - |
Нэгэ хүндэ |
$13,235[3] |
| ОТББЭ (2008) |
42.383) |
| ХХИ (2011) |
 0.75565) |
| Мүнгэн тэмдэгтэ |
Ородой дүхэриг (баһа рубль) (RUB,  ) |
| Сагай бүһэ |
+3 … +10 |
| Интернет домэйн |
.ru, .su |
| Телефоной код |
+7 |
Оросой Холбоото Улас (ород хэлэн Росси́йская Федера́ция), Росси гү, али Орос Улас (ород хэлэн Росси́я) — Зүүн Европо болон Хойто Азида оршодог гүрэн түрэ. Уласхоорондын мэдэрэн зүбшөөһэн хилэнүүдээрнь тоолоходо, дэлхэйн эгээн томо гүрэн болодог Росси 17 234 031 дүрбэлжэн модоной зайтай газар дэбисхэртэй юм. Гүрэн түрын ажаһуугшад дүн хамтадаа 146 203 613 хүн болоно, энэ тоогоороо дэлхэй дээрэ юһэдэхи һуури эзэлдэг.
Орос - юрэнхылэгшын ба хуули зохёон гаргалгын засагтай холбоото уласай түхэлтэй гүрэн юм. 1999 оной декабриин 31-һээ (2008—2012 онуудта Дмитрий Медведевэй юрэнхылэгшэ байха үедэ таһалгаряатайгаар) Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын тушаал Владимир Путин эзэлнэ. 2020 оной январиин 16-һаа Оросой Холбоото Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшын тушаал Михаил Мишустин эзэлнэ.
Ниислэл хото - Москва. Бүхы гүрэнэй газар дэбсихэр дээрэ гүрэнэй хэлэн - ород хэлэн. Оросой Холбоото Уласай зарим нютаг можонуудта өөһэдынь гүрэнэй, албан ёһоной хэлэнүүд тогтоогдожо баталагданхай. Мүнгэнэй нэгжэ - оросой рубль.
Оросой Холбоото Уласай бүридэлдэ 89 нютаг можо ороно. Тэдэнэй тоодо - 48 можо, 24 улас, 9 хизаар, холбоото уласай хэмжээнэй 3 хото (Москва, Санкт-Петербург, Севастополь), бэеэ дааһан 4 тойрог ба бэеэ дааһан 1 можо. Гүрэн дотор дүн хамта 157 мянган хото, хүдөөгэй һуурин байгууламжанууд бии.
Оросой Холбоото Улас - ядерна буу зэбсэгтэй ехэ гүрэн. Замбуулиин руу ниидэдэг дэлхэйн хүтэлэгшэ томо гүрэн түрэнүүдэй нэгэн юм.
Росси — олон үндэһэ яһатанай ажаһуудаг, олон янзын угсаата соёлой үргэнөөр хүгжэһэн гүрэн түрэ юм. 2020-2021 онуудта үнгэргэгдэһэн хүн зоной тоо бүридхэлэй дүнгүүдээр орон доторнай 190 гаран үндэһэ яһатан, тэдэнэй тоодо 80,85% ородууд ажаһуудаг. Гүрэнэй эрхэтэдэй 99,4% үлүү зон ород хэлэ мэдэнэ. Ажаһуугшадай диилэнхи олон хүнүүдэй (75% шахуу) шажан мүргэлэй талаар өөһэдыгөө үнэн алдартын шажантамди гэжэ тоолодог хадань, дэлхэй дээрэ Орос хадаа үнэн алдартын шажанда һүгэдэдэг ажаһуугшадай тоогоор дэлхэй дээрэ хамагай томо гүрэн гэжэ тоологдоно.
Орос Улас дэлхэйн 18 гүрэнүүдтэй (16-тайнь хуурай газараар, хоёртойнь - далайгаар) хилэтэдэг: Норвеги, Финлянди, Эстони, Латви, Литва, Польшо, Беларусь, Украин Улас, Грузин Улас Гүржи, Азербайджан, Казахстан, Хитад, Монгол, Хойто Солонгос, бэеэ дааһан гэжэ хүсэд үнэлэгдөөгүй Абхаз Улас ба Урда Осетин Улас. Далайгаар Америкын Холбоото Штадуудай Аляска можотой болон Японтой хилэ нэгэтэй.
Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Эмхи зургаанай (ООН-ой) Аюулгүйн Зүблэлэй буруушаан байлгаха эрхэтэй саг үргэлжын гэшүүн; бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ мүнөө үеын агууехэ гүрэнүүдэй нэгэн. Мүн тиихэдэ Оросой Холбоото Улас уласхоорондын хэдэн эмхи зургаануудта ородог юм: ООН, G20, ЕАЭС, СНГ, ОДКБ, ВТО, ОБСЕ, ШОС, АТЭС, БРИКС, МОК болон бусад.
Түүхэ
Урданай Орос засаг түрын байгуулга, Киевэй Русь (862 онһоо — XIII)
864 он болотор ниислэл хото - Ладога, 882 он болотор - Новгород, 882 онһоо - Киев хото.
Оросой тайжата можонууд (XII зуун жэлэй тэн багһаа — XVI зуун жэлэй эхин болотор).
Орос Гүрэн - XV зуун жэлэй һүүл - 1721 оной октябриин 22-һоо (ноябриин 2) эхиеэ абана.
(1547 оной январиин 16-һаа Москвагай агууехэ тайжата улас, һүүлээрнь - Оросой хаанта улас).
Ниислэл хото - Москва, 1714 онһоо - Санкт-Петербург.
Оросой эзэн хаанта гүрэн - 1721 оной октябриин 22-һоо (нояриин 2-һоо) 1917 оной сентябриин 1 болотор.
Ниислэл хото - Санкт-Петербург (1728 он хүрэтэр), 1728-1732 онуудта - Москва, 1732 онһоо - Санкт-Петербург. (1914 оной август һараһаа Петроград болгожо, нэрыень һэлгэһэн).
Орос гүрэнэй мянган жэлдэ зорюулагдаһан хүшөө Ехэ Новгород хотодо табигдаһан.
1917 оной сентябриин нэгэндэ Саг зуурын Засагай газарай тогтоолоор ниислэл хото Петроградтай Орос Улас тогтобо гэһэн тунхаглалга гараа.
Орос гүрэн - 1918 оной сентябриин 23-һаа Уфагай Гүрэнэй зүблөөнэй түгэсхэхы дансаар тунхаглагдаа. Нииислэл хото - Уфа, Омсктой 1920 оной январиин табан болотор сагаантанай хүдэлөөнөөр хинагдадаг байһан, газар дэбисхэр дээрэ нэгэдэһэн гүрэн гээд Граждан дайнай үедэ байһан байна.
Оросой Зүблэлтэ Социалис Холбоото Улас (РСФСР) 1917 оной октябриин 25 (ноябриин 7) II Соведүүдэй Бүхэроссиин съездын тогтоолоор байгуулагдһан тухайнь тунхаглагдаа. 1917-1918 онуудаар Оросой Зүблэлтэ Улас гэжэ нэрлэгдэдэг байһан. 1918-1936 онууд соо - РСФСР. 1922 оной декабриин 30-һаа 1991 оной декабриин 26 болотор СССР гүрэнэй бүридэлдэ байһан холбоото улас. 1918 оной мартын 12-һоо ниислэл хото - Москва.
Оросой Холбоото Улас - 1991 оной декабриин 25-һаа. Ниислэл хото - Москва.
1991 ондо Оросой Холбоото Улас СССР гүрэнэй үүргэ хуулиин ёһоор залгаламжан абагша гэжэ уласхоорондын хэмжээндэ үнэлэгдэһэн. СНГ-дэ хабаадагша гүрэнүүдэй ниитэ зүбшөөрэлөөр Орос Уласые, энээнһээ гараһан бүхы хойшолонгуудтайнь, СССР гүрэнэй үргэлжэлүүлэгшын шанар шэнжэтэй гэжэ хараха шиидхэбэри абтаа. ООН-ной Аюулгүйн Зүблэлэй саг үргэлжын гэшүүнэй зиндаа СССР-һээ Оросой Холбоото Уласта шэлжүүлэгдээ. 1968 оной "Ядерна буу зэбсэг дэлгэрүүлхэгүй" гэһэн удхатай хэлсээнэй ёһоор Орос Улас ядерна буу зэбсэгтэй гүрэн гэһэн зүбшөөлгэ тогтоһон байна. Үшөө тиихэдэ, 1993 оной апрелиин 2-ой мэдүүлгын ёһоор Орос гүрэн СССР болон тэрэнэй тоодо ороһон бүхы уласуудай гадаадын үри хааха гэһэн уялга өөр дээрээ тохожо абаа. Тэрэнэй ниитэ хэмжээн 96,6 млрд американ доллар байһан байгаа. Тэрэ үри түлбэри дүүрэн түлэгдэбэ гэжэ 2017 оной августын 21-дэ Оросой Холбоото Уласай Мүнгэн һангай яаман мэдээсээ.
Славянуудые тараан һуурижуулга
Варягуудай анханай абьяс. Радзивилловай он жэлэй намтарай багахан зурагуудһаа, XV дугаар зуун жэлэй намтар
V зуун жэлдэ хойто Польшын газар дэбисхэрһээ Балтиин далай шадарай зүүн талаар мүнөө үеын Орос гүрэнэй газар дэбисхэр руу славян яһатанай обогтон нэбтэрэн ороһон байна. Тэрэ сагһаа хойшо славянуудай ондо ондоо тээ байрлалга боложо эхилээ. Хойто зүг руу - Ильмень нуур болотор, зүүн зүг руу мүн Волго болон Ока хойор мүрэнүүдэй хоорондохи нютагуудаар. VI—VIII зуун жэлнүүдтэ зүүн славянуудай мэдээжэ бүхы гол обогтон бүрилдэһэн байна. VII—X зуун жэлнүүдтэ Моравска Продунавиһаа славян нютаг урилагшадай олон тоото бүлэгүүд, өөрын обогтоной эзэлжэ һууһан Ородой тэгшэ элдэб газар нютагуудта ерэлгэ үргэлжэлһөөр байгаа. Энэ хадаа Зүүн Европын славян хүн зоной нэгэдэлгэдэ нилээдгүй ехэ нүлөө үзүүлжэ, урданай ородуудай үндэһэ яһатанай бүрилдэлгэ боложо дүүргэгдээ. Оросой Зүүн-Хойто талаар славянуудай хооһон газарнуудые эзэлэн һуурижалга XIV зуун жэл хүрэтэр хэдэн хэсэгээр нютаг урилалгын нүүдэл үргэлжэлөө.
Урданай Орос Гүрэн
Орос гүрэнэй анхан байгуулагдаһые 862 онһоо эхитэй гэжэ тоолодог. Энэ хадаа "Саг үеын жэлнүүдэй туужанууд" гэһэн ородуудай он жэлэй намтар баримталан хэлэгдэнэ. Славян болон финно-угорско обог отогууд варягуудые урижа, Ладога гү, али Новгородто Рюригые тайжалхыень табяа. Түүхэ шэнжэлэгшэдэй зариманиинь Орос гүрэнэй бии бололго ондоо сагта ба ондоо үйлэдэ абаашадаг (жэшээлбэл, 882 ондо Олег тайжын Киев хото абажа, Оросой хоёр түб ниилүүлһэн сагта).
Рюригэй ударидаһан гүрэн урда Приладожиин газар дэбисхэр (Хуушан Ладога, Новгород) ба Волго мүрэнэй дээдэ газар (Белоозеро, Ростов). Тэндэ байражаһан зониинь ехэнхи хубидаа славянууд (словен ба кривичүүд), финно-угорой обог отогууд (весь, меря, чудь) байгаа. Сэрэгэй дээдын уг изагууртан варягуудһаа бүридөө.
Новгородой тайжа Олег 882 ондо Рюригэй засаг залгамжалан абаад, мэдэлэйнгээ газарнуудта зүүн слаянуудай урда түбэй газар дэбисхэр нэмэжэ абаад, Киевые өөрынгөө ниислэл хото болгоһон байна. Һүүлээрнь Византи руу сэрэгээр добтололго хэһэн.
Рюриковичүүдэй засаг доро болоһон хойто ба урда талын түбүүдэй нэгэдэлгэ түүхэ шэнжэлгын хүгжэл арга тухай эрдэм, Урданай Орос Гүрэнэй бүрилдэлгын ябаса энээгээр дүүрэнэ гэжэ үзэмжэдэ табина.
Оросые Хэрээһэлэлгэ
Владимир Святославович тайжын үедэ 988 ондо Русь (Орос) христиан шажанда ороһон түүхэтэй. Тайжа Сэсэн Ярослав ниитэ гүрэнэй түрүүшын хуулинуудай согсолбори - Оросой Үнэн баталһан байна. 1132 онһоо Мстислав Владимирович тайжын наһа бараһанай һүүлээр нэгэдэһэн гүрэн һөөргөө хубинууд болон һалажа эхилээ. Бэеэ дааһан хэдэн тайжата можонууд бии болобо: Новгородой газар, Владимиро-Суздалиин, Волыниин, Черниговэй, Рязаниин, Полоцко болон бусад ондоо тайжата уласууд.
Ород газарнуудай бутаралга. Монгол-татаарнуудай дарлалта.
Успенскэ дасан сүмын хурал Владимиртэ, XII зуун жэл
XII дугаар зуун жэлэй тэн багһаа Оросой Зүүн-Хойто талаар Владимиро-Суздалиин тайжата улас шангадажа эхилнэ, тэрэнэй засаг түрэ баригшад Киев болон Новгород хотонуудай түлөө тэмсэл ябуулаа. Тиигэбэшье, Владимирта өөһэдөө ходо байһанайхи тэдэ энэ хотоёо үргэжэ, ниитэородой шэнэ түб болгоһон байна. Тэрэ үеын ондоо хүсэ ехэтэй тайжата уласууд гэхэдэ: Черниговэй, Галицка-Волыниин болон Смоленскэ можонууд болоно.
1237-1240 онуудаар Оросой ехэнхи газарнууд Бата хаанай һандаан добтолгодо ороһон. Владимир, Рязань, Киев, Чернигов, Переяславль, Галич болон олон ондоо урданай ород хотонууд һандаргагдаа. Тэрэ дайнай үедэ урда талын болон зүүн-урда талын захын газар нютагууд һуурижаһан хүн зонойнгоо олонхи хубииень алдаһан байна. Бата хаанай байгуулһан гүрэн-Алтан Ордондо Ородой тайжата уласууд татабари түлэдэг болоо. Харин тэндэхи тайжанууд өөрынгөө газарнууд дээрэхи засагаа Алтан-Ордоной хаануудай зүбшөөрэлөөр абадаг болоһон. Энэ үеын хугасаа монгол-татаарнуудай дарлалта гээд түүхэдэ ороо. Новгородой тайжата газарнууд XIII дугаар зуун жэлдэ Зүүн Прибалтикада һүндэрлэжэ харагдахын тула шведүүд болон хэрээһэтэнэй добтололгодо хабаадагша баатарнуудаар оло дахин сэрэгэй зүрилдөөнүүдтэ ороо. Новгород хотын зоной суглаанаар татагдаһан тайжа Александр Невскэ, 1240 ондо Нева мүрэнэй эрье дээрэ бууһан швед отрядуудые бута сохиһон байна. Һүүлээрнь 1242 ондо Мүльһэтэ байлдаанда ливоной хэрээһэтэнэй добтололгодо хабаадагша баатарнуудые диилээ.
XIII дугаар зуун жэлэй һүүл багһаа ород газарнуудай хоорондо хойно хойноһоонь шэнэ түбүүд, Москвагай болон Твериин тайжата уласууд байгуулагдажа эхилнэ. Алтан Ордоной хаануудай үгэһэн бэшэмэл заалта абаһан Москвагай тайжанууд Владимирай Ехэ тайжалалгын түлөө тэмсэл байлдаагаа диилээ. Владимирай Агууехэ тайжа Зүүн-Хойто талын Оросой болон Новгородой хилээр Дээдын ударидагша болон зөөри татабариин суглуулагша байгаа. Тайжа Дмитрий Донскойн засаг түрэ бариһанһаа эхилжэ, хойтодоо түрүүшын шангахан гэмтэлгэ Алтан Ордондо үзүүлһэн, 1363 онһоо Владимирай Агууехэ тайжалга Алтан Ордоной хаанай бэшэмэл заалтаар ганса Москвагай тайжанарта барюулагдадаг байһан гэхэ.
Оросой нэгэдэлгэ. Орос гүрэн.
III Иван Васильевичай хаанта шэрээдэ һууха үедэ нэгэдэмэл гүрэн боложо, Москва хото Оросой Зүүн-Хойто түб байгаа. Византиин эзэн хаанта гүрэнэй һүр хүсэнэй үе залгамжалдаг заншалай һүлдэ тэмдэг болгожо, ехэ тайжын тамга дээрэ хоёр тархитай бүргэд хэрэглэгдэжэ эхилээ. III дугаар Иванай засагта байһан үедэ, сэрэгэй дайшалхы олон илалтануудай һүүлдэ Русь Алтан Ордондо зөөри татабари түлэхэеэ болёо - иигээд монгол-татаарнуудай дарлалта дүүрээ.
Өөрынгөө бүрин бэеэ даанги байдалаа зүбшөөһэн шанартайгаар Москвагай агууехэ тайжа эзэн хаан гэжэ нэрлэгдэдэг болоо. Тэрэ баримта үе соо Судебник (ниитэородой хуулинуудай согсолбори) абтаһан, Москвагай Кремль болон Успениин Һүмэ баригдаһан байгаа.
Дайнда илагдажа, дотороо арсалдаан хёморолдооной, эбээ таһараанай дайнууд Алтан Ордониие һуларуулаа, Хожомынь XV зуун жэлэй тэн багһаа Крымэй, Астраханиин, Казаниин, Сибириин болон бусад ондоо хаан түрэнүүдтэ бутаржа, хубинууд боложо һалаа.
Москвагай Агууехэ тайжа III Василий ород газарнуудаа ниилүүлэн суглуулха ажалаа үргэлжэлүүлээ. Славян-Балтиин гүрэнтэй Литвагай Агууехэ тайжата улас болон Казаниин хаан түрэнүүдтэй дайнуудые ябуулаа. III Василиин хаанта шэрээдэ һууха үедэ Москва болон ондоо хотонуудта шулуугаар барилга бүри эдэбхитэйгээр ябуулагдаа.
Хаанай соло абаһан IV дугаар Иван Грозный хаанай үнгэргэһэн хэдэн хубилган шэнэдхэлгэнүүд (гүрэнэй хүтэлбэридэ, сэрэгэй албанда, шүүлгын газарай системэдэ) болоһон байна. Тэрэнэй ударидалга доро Ород гүрэнэй газар дэбисхэр хоёр дахин шахуу ехэ болоо. Иван Грозный хаанай ударидалгын хоёрдохи хахадтань Ливоной дайнда урагшагүйдэлгэ, зөөри татабари байгуулга гэхэ мэтээр тэмдэглэгдээ.
XVII дугаар зуун жэлэй эхиндэ Оросто һамуурал эхилжэ, һайн дуранай бүгэдэ арадай сэрэгүүдые зарлажа, Польшын интервентнүүдые бута сохилгоор дүүрээ. 1613 оной февралиин 21-дэ (мартын 3) хаан Михаил Фёдорович (Романовуудай хаан угай түрүүшын түлөөлэгшэ) хуралдаанда һунгагдаа.
Оросой эзэн хаанта гүрэн
Оросой түрүүшын эзэн хаан — Агууехэ I Пётр
Василий Суриков. «Альпын уулые Суворовой дабажа гаралга»
I Пётр хаан гүрэнэй дотоодо болон гадаадын улас түрын бодолдо үндэһэн шанартай хубилан шэнэлэлгэнүүдые үнгэргөө. 1721 ондо Хойто дайнда илалта түйлаһанайнгаа һүүлдэ Росси эзэн хаанта гүрэн болоно. Энэ дайнай дүнгөөр Орос гүрэн Балтиин далайда гараха эрхэеэ бусааһан, Лифлянди, Эстлянди, Ингерманланди болон Карелиин хубинуудые Выборготойнь өөртөө ниилүүлһэн байна. I Пётр хаан Санкт-Петербург хото байгуулжа, 1714 онһоо - гүрэнэй шэнэ ниислэл хото бии болгоо.
I Пётр хаанай наһа бараһанай һүүлээр хааниие шэрээһээнь буулгаха гэһэн үе шата, 1762 ондо Агууехэ II дугаар Екатеринын хаан шэрээдэ һууһанай һүүлдэ дүүрээ. Екатерина хатанай гүрэниие хүтэлхэ үедэ Росси баруун ба урда талын газар дэбисхэрээ ниилээдгүй үргэдхөө. Османай эзэн хаанта гүрэнтэй дайнда илалта туйлагдаа, Речь Посполита хубаагдаа, Росси гүрэнэй бүридэлдэ урданай ородой газарнууд, үшөө тиихэдэ Хойто Хара далайн хажуудахи болон Крым ороһон байна.
Энэ үе гэгээрһэн шэнжэтэй хизааргүй эрхэтэ засаг гээд мэдээжэ болоһон.
1812 ондо Росси болон Француз эзэн хаанта гүрэн хоёрой хоорондохи Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай боложо байха үедэ Наполеон Бонапартын сэрэг бута сохигдоо. 1814 ондо эб нэгэдэгшэ сэрэгүүдтэй хамта ород сэрэгүүд Париж руу ороһон байна.
XIX дугаар зуун жэлэй түрүүшын хахадһаа ородой литературын болон ородой һунгамал хүгжэмэй алтан үе гээд соёлой дэлхэйн түүхэдэ ороһон байна.
1860-1870-аад онуудаар эзэн хаан II дугаар Александр "агууехэ хубилан шэнэлэлгэнүүдые" нэбтэрүүлээ. 1861 ондо хамжалгын эрхэ болюулагдаа. XIX дугаар зуун жэлэй хахадһаа хойшо гүрэн соо хубисхалта хүдэлөөн тулан ерээ.
1904 ондо Ород-Япон дайн эхилээ. Хойноһоонь 1905 ондо Түрүүшын ородой хубисхал болоно. Россида гүрэнэй дээдын хурал - Гүрэнэй Дума тогтоогдоно. Энэл үедэ гүрэн дотор айлган һүрдүүлгын ябуулга үргэнөөр һүжэрэн дэлгэржэ эхилнэ. 1914 ондо Росси гүрэн Дэлхэйн нэгэдэхи дайнда ороно. 1917 ондо Февралиин хубисхалай дүнгөөр эзэн хаан II дугаар Николай хаан шэрээһээ арсана. Хаанай байһан засаг Саг зуурын засаг түрэдэ шэлжэн ороно, уданшьегүй тэдэ гүрэниие улас болгоһон тухайгаа соносхоо.
Совет засагай үе
В. И. Ленин и И. В. Сталин
1917 оной октябриин 25-да (ноябриин 7) Октябриин хубисхал болоо. Орос гүрэнэй засаг В. И. Ульяновай хүтэлбэри доро большевигуудай гарта оробо. Совет Орос дэлхэй дээрэ түрүүшын социалис гүрэн болобо. 1918 оной январь һарада большевигууд Бүхэроссин эмхидхэн байгуулагша суглааниие болюулна.
1918 оной мартын 3-да Брестскэ эбэй хэлсээн баталагдажа, Ород гүрэндэ Дэлхэйн нэгэдэхи дайнһаа гараха арга үгэһэн байна. Энэ хадаа гүрэн түрэдэ хамаатай дотоодын хурса асуудалнуудаа шиидхэхэдэ болон эдэй засагай орёо асуудалнуудта анхаралаа хандуулхада тон таарамжатай боложо үгөө. Большевигууд Финлянди, Польшо, Эстони, Латви, Литва болон Украин Уласай, бэеэ даанхай байдал зүбшөөбэ. 1918 оной мартын 12-то гүрэнэй ниислэл хото Петроградһаа Москва руу зөөлгэбэ.
Орос гүрэндэ хубисхалай һүүлдэ Эрхэтэнэй дайн боложо эхилээ, большевигууд болон тэдэнэй тала баригшад нэгэ талаһаа, большевигуудта эсэргүү хүсэнүүд (Сагаантанай хүдэлөөн) нүгөө талаһаа, баһа тиихэдэ үшөө "гурбадахи хүсэн" (анархистанууд, басмачууд ба эсэрнүүд болон бусад). Энэ дайнда баһа үшөө ондоошье гүрэнүүд хабаадаһан байна. 1921-1922 онуудта Эрхэтэнэй дайн большевигуудай илалтаар дүүрэһэн юм. Оросой урдын эзэн хаанта гүрэнэй газар дэбисхэрэй ехэнхи хубинууд дээрэ Соведүүдэй засаг тогтоогдобо.
1922 оной декабриин 30-да РСФСР, УССР, БССР ба ЗСФСР Зүблэлтэ Социалис Уласуудай Холбоон (СССР) байгуулаа. СССР гүрэниие тоожо хүндэлэлгэ болон уласхоорондын илган таһалалга гаталжа гаралгада шэнэ гүрэнэй дотоодын улас түрын бодол хандуулагдаһан байна. 1930-аад онуудта энэ бодол туйлагдаа.
В.И. Ленинэй наһа бараһанай һүүлдэ парти соохи тэмсэлэй хурсадалга боложо, тэрэнэй дүнгөөр дээдын засаг И.В. Сталинай гарта сугларан ороһон байха бшуу. Үмсын жэжэ ажахынуудые нэгэдхэжэ, томо социалис ажахы болголгохо болон үйлэдэбэрижүүлгэ түргэдхэхэ шэглэл Сталин абаад, багахан сагай болзор соо ажал хэхэ шадалтай бүгэдэ зониие эмхидхэн хүдэлгэжэ ехэнхидээ заншалта хүдөө ажахы эрхилдэг ниигэмһээ машината үйлдэбэриин техникые хүсэндэ оруулха гэһэн гол зорилго урдаа табиһан байна. СССР гүрэндэ захиргаан-дарганарай бүрилдэл нэгэн бүхэли болгон гуримшууха ба эдэй засагай байдалые сэхэ эрхилэгдэдэг болгохо тухай ажал ябуулаа.
Хоёрдохи пятилеткын һүүл багта 1941 ондо гүрэн соо юһэ мянган заводууд аригдаад байгаа. Эрхэтэнэй дайнай үнгэрһөөр 14-н жэл болоод байхада, СССР гүрэн үйлдэбэриин боломжоор, Америкэдэл хүсэгдөөд, дэлхэй дээрэ хоёрдохи һуурида гараһан байна.
1937-1938 онуудаар гадаадын заналаар шангадаһан, дотоодын улас түрын бодолтой холбоотой тэмсэлэй эрид хурса саг байгаа. Тэрэ хадаа нам соохи, Улаан арми дотор ба гүрэнэй аюулгүйе сахидаг зургаанууд соо, үйлдэбэриин зургаануудай хүтэлбэрилэгшэдэй дунда болон эрдэм ухаанай эмхи зургаанууд соо "сэбэрлэлгэ" гэһэн нэрэ зүүгдэһэн хүндэ хугасаа болоо.
!939 ондо СССР гүрэн нацис Германи хоёр хоорондоо добтололсоонһоо арсалга тухай уласхоорондын хэлсээ (пакт) баталһан байна.
1941 оной июниин 22-то нацис Германиин дайн тухай соносхонгүй, манай гүрэндэ гэнтэ добтолжо ороһонойнь һүүлээр Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын Агууехэ дайн эхилээ.
Совет командир сэрэгшэдые добтолгодо дахуулан бодхоно
1941 оной намар герман сэрэгүүд СССР гүрэнэй газар дэбисхэр дээрэ нилээд холо гүнзэгы руу орожо шадаһан байна. Москвагай шэглэл руу добтолооной ябажа байхада вермахт СССР гүрэнэй ниислэл хотын урда өөрынгөө бүхы шадалайнгаа гол хубииень суглуулаад байгаа. Баруун-хойто зүг шэгтэ Москва хотын шадарнууд руу гараһан байна. Тиигэбэ яабашье совет сэрэгүүдэй дайсанай добтолгодо эсэргүүсэл улам шангадаа, харин тиихэдэ немец сэрэгүүд өөрынгөө добтолхо арга шадалаа бараһан байгаа. Тэрэнэй һүүлдэ совет сэрэгүүдэй эсэргүү добтолоон эхилээ. Москвагай түлөө тэмсэлэй удаа СССР гүрэниие сахиилгаан түргэн эзэрхэн абаха дайсанай түсэб эсэслэн таһалагдаа. Дэлхэйн хоёрдохи дайнай үедэ герман арми түрүүшынхиеэ стратегическэ удха шанартай илагдалга үзэжэ, дайн удаарһан шэнжэ абаба.
Дайнай эхилэмсаар дэлхэйн олон гүрэнүүд СССР-тэ дэмжэхэ дурадхалаа мэдүүлээ, гитлертэ эсэргүү нэгэдэл бии болгогдоһон байна. Дайсанда эсэргүүсэһэн Великобритани (1939 оной сентябриин 3-һаа Германитай дайлалдажа байһан) болон Америкэ Советскэ Союзай эб нэгэдэгшэд боложо, сэрэгэй машина техникээр туһалһан байна.
Илалтын Туг рейхстаг дээрэ тодхолго
Сталинград болон Курскэ шадар болоһон эрид хубилалтын байлдаанай ябасын үеһөө эхилжэ, совет сэрэгүүд стратегическэ добтолгодо оробо. 1944-1945 онуудта сэрэгэй дайлан хүдэлэлгын ябасаар немецкэ арми бута сохигдожо, СССР гүрэнэй газар дэбисхэр дайсанһаа сүлөөлэгдөө, тиихэдэ үшөө Польшо, Румыни, Венгри, Болгари, Чехословаки, Югослави болон Австриин хуби фашист нацизмһаа сүлөөлжэ, шиидхэхы шанартай илалта түйлаад, нилээдгүй ехэ хубитаяа Совет сэрэгүүд оруулһан байна. Европын Түб болон Зүүн талаар байһан гүрэнүүдые Улаан Арми фашист булимтарагшадһаа сүлөөлжэ, Илалтадаа дүтэлжэ урагшаа хүдэлөө. 1945 оной май 9-дэ Германиин хүтэлбэри үгэ дуугүй бэеэ тушаалга тухай тогтоол дээрэ гараа табижа, дайнда диилдэһэн тухайгаа гэршэлээ. СССР гүрэн илалта туйлаа.
Дэлхэй хоёрдохи дайнай дүнгөөр Советскэ Союз үлүү шанга гүрэн (сверхдержава?) гэжэ тоологдодог болоо. Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Эмхи зургаан (ООН) байгуулагша-гүрэнүүдэй нэгэн, Аюулгүйн Зүблэлэй буруушаан байлгаха эрхэтэй саг үргэлжын гэшүүн; Зүүн Европын гүрэнүүдтэ коммунистическэ журамуудые тогтоогдоһон. ЕЭС ба НАТО-до эсэргүү табигдаһан СЭВ болон Варшавскэ хэлсээнэй эмхи бии болгоһон байха юм.
Дэхэйн байдалда нүлөөлэн байхын түлөө тэмсэл капиталис болон социалис улас түрын байгуулал хоорондохи дэлхэйн хэмжээнэй эсэргүү табигдаһан һаналнууд "хүйтэн дайн" гэһэн нэрэ зүүһэн байна. СССР болон США гүрэнүүдэй хүсэлэн нэн түрүүн улас түрын бодолой оршомдо голлохо гэһэн шэглэлтэй байгаа. Тэрэ хоёр гүрэн ёһо гуримаар сэрэгэй тулалдаанда сэхэ оролсоошьегүйһаа, үрдилдэжэ зэбсэг бэлдэн ябуулжа байгаа.
Н.С. Хрущёвой засагта ерэхэтэй хамта гүрэнэй ниитэ-политическэ байдалда "дулаарал" ерэһэн холбоотой, тиихэдэ баһа Сталинай нэрэдэ шүтөөн, ганса хүндэ һүгэдэлгэ болюулагдаа. СССР гүрэнэй ядерна буу зэбсэгэй болон замбуулинай оршомдо дэлхэй дээрэ түрүүлэлгэ Н.С. Хрущёвой гүрэнөө хүтэлхэ үедэ туйлагдаа. Манай гүрэн дэлхэй дээрэ анха түрүүшын зохёон хэгдэһэн одон-Газарай дахуул (спутник) замбуулинда табихые бэелүүлээ. Замбуулинда түрүүшын хүниие эльгээгээ, Һара болон Венера шэнжэлхэ аргатай дэлхэй дээрэхи түрүүшын аппарадуудые зохёогоо. Дэлхэй дээрэ анха түрүүшынхиеэ нээлтэтэй замбуулин руу хүнэй гаралга дүүргэгдээ.
1964 ондо Л.И. Брежнев Советскэ Союзай толгойлогшо болоо, тэрэнэй хүтэлбэрилхэ сагай хугасаа (1964-1982) онууд "хүгжэлтын тогтоһон үе" гээд нэрлэгдээ. 1970-аад оной тэн багаар СССР гүрэн нилээдгүй ехэ оролдолго гаргажа Америкэтэй военно-стратегическэ тэнсүүридэ гараа, иигэжэ уласхоорондын түгшүүрил һуладааһан һуури боложо үгөө.
1985 ондо социально-экономическэ хүгжэлтые түргэдхэхэ үйлэ хэрэгүүдэй түсэб урдаа табиһан М.С. Горбачёв СССР гүрэнэй засагта ерээ. Тэрэ түсэбүүдынь бүри ехэ үргэн дэлисэтэй хубилалтанууд болобо, 1987 ондо гүрэнэй "шэнээр зохёолго" (перестройка) боложо эхилээ. Энэ хадаа СССР гүрэндэ тогтоһон ниитэ-политическэ ба эдэй засагай байгуулалта һэлгэжэ, олониитэ дээрэ байһан үзэл суртаалай хиналта һулараажа, арадай шанартай болгогдоһон гүрэн түрын бии байлга руу шэглэһэн байна. Тэдэ бүгэдэ хубилалтанууд КПСС намай хүтэлбэрилэгшэ үүргыень һалгаажа, гүрэн дотор байһан үзэл суртаалай аргагүй ехэ һэлгэлтэнүүдтэ, тиихэдэ СССР гүрэниие хубинууд боложо һалалгада асарһан байха юм. 1989-1991 онуудта СССР гүрэндэ эдэй ажахын хүндэхэн доройтол болоо, тэрэнэй удаа бэеэ дааһан Росси гүрэн эдэй засагай социалис хэб жэшээһээ дэлгүүрэй харилсаанда шэлжэн оробо. 1988 онһоо урдань байһан союзна уласууд бүрин бэеэ даанги байдалтай болон таража эхилээ, тэрэнь 1991 ондо СССР гүрэниие усадхалгын дүндэ хүргөө. 1989 ондо СЭВ болон Варшавскэ хэлсээнэй эмхи тараагдаһан байна. 1989 оной декабрь һарада Мальтиин саммит дээрэ Михаил Горбачёв ба Джордж Буш хоёр "хүйтэн дайнай" дүүрэһэн тухай хуулита ёһоор мэдүүлээ.
1990 оной июниин 12-то РСФСР гүрэнэй арадай һунгамалнуудай Түрүүшын Съезд дээрэ РСФСР гүрэн бүрин бэеэ даанги байдалтай болобо гэжэ соносхоо.
1991 оной августын 19-21-дэ Москва хотодо засаг буляажа абахын буһалгаан "Августын путч" болоо, энэ үйлэ хэрэг СССР болон РСФСР гүрэнүүдэй засаг баригшадые урда урдаһаа тулган зогсолгодо хүргэбэ, РСФСР гүрэнэй юрэнхылэгшэ Б.Н.Ельциниие дэмжэгшэд Сагаан гэрэй дэргэдэ сугларжа, олоной хабаадаһан хүлгөөтэй жагсаал эмхидхээ. СССР гүрэнэй ГКЧП-н хүтэлбэрилэгшэдэй ниитэ зүрхэгүйдэлгэһөө боложо, тэдэ илагдажа өөдөө өөдыгөө тарааһан байха юм. 1991 оной декабриин 8-да СССР-эй байхаяа болиһон тухай ба Бэеэ дааһан Гүрэнүүдэй Нүхэсэлэй нэгэдэлэй (СНГ-гэй) байгуулагдаһан тухай Беловежьеын хэлсээндэ гараа табижа, эблэрэлгын хэлсээн баталагдаа.
1991 оной декабриин 26-да СССР гүрэнэй Дээдын Зүблэлэй Уласуудай Зүблэл, СССР гүрэнэй Бэеэ дааһан Гүрэнүүдэй Нүхэсэлэй нэгэдэл (СНГ) болоһон тухай гэршэлэн баталһан тунхаглал абаа. Тиихэдэ шэнэ Бэеэ дааһан Гүрэнүүдтэ СССР гүрэнэй уласхоорондын хэлсээнүүдые дүүргэхэ хэрэгсээл бии гэжэ хэлэгдээ. Уласхоорондын хуули эрхын харилсаануудта Оросой Холбоото Улас СССР гүрэнэй хуули ёһоной залгамжалагша гүрэн гэжэ зүбшөөгдэһэн байна. Үшөө тиихэдэ тэрэнэй һуури Нэгэдэмэл Үндэһэтэнэй Эмхиин Аюулгүйн Зүблэлдэ эзэлээ.
Оросой Холбоото Улас
Борис Ельцин — Оросой Холбоото Уласай түрүүшын Юрэнхылэгшэ
1991 оной декабрь һараһаа Росси (Оросой Холбоото Улас) бурин Бэеэ дааһан Гүрэн боложо тодороо.
1992 оной январь соо Россин эдэй засагта эрид шууд хубилан шэнэлэлгэнүүд эхилээ. Ельцин — Гайдарай засагай газар гадаада наймаан болон нэгэ нэгээр худалдадаг наймаанай үнэ сэнгүүдые либерал үзэлтэй болгоо. Татабариин системэдэ шэнэдхэн эмхидхэлгэ болон олон ондоо хубилан һэлгэлгэнүүд боложо, гүрэн соо байһан эдэй ажахын эрхэ байдал эрид даамгай хубилаа. Эдэ бүгэдэ хубилан шэнэлгэнүүдэй дүнгөөр Росси гүрэнэй эдэй засаг дэлгүүрэй харилсаанда шэлжэн оробо.[6]. 1992 оной январиин 2-то гүрэнэй сэнгүүдые гуримшуулга болюулагдажа, сүлөө наймаан тухай соносхогдоо.
Капитализмын "зэрлиг" үе[7] ба анханай зөөри суглуулалга, гүрэн түрын ниигэмэй уялгануудаар яаха аргагүй мүнгэнэй үнэ сэнгэй уналгатай ба эдэй засагта түсэблэгдэһэн сэхэ хүтэлбэрилгэ арсаһанһантай холбоотой, хэрэглэлгын эд бараанай дутагдалай усадхалга харуулагдаа, тэрээнтэй хамта юумэнэй үнэ сэнгүүдэй дээшэлгэ айхабтар ехээр бодоо. Хүн зоной суглуулһан мунгэ зөөриин нөөсэлгын үнэ алдуулагдажа, олониитын үгырэлгэ болоо. Гэнтэ ехээр гэмтэ хэрэгүүдэй дэлгэрэлгэ ургаа, эдэй засагата гэмтэ ушар ба һэлгэн солилго дэлгэрээ, олон зон ажалгүй болоо, салин хүлһэн, пенси болон ниигэмэй тэдхэмжын мүнгэн түлэгдэхэёо болёо, ниигэмэй тэгшэ бэшэ байдал эрид шууд ехэ болоо, ниигэмэй оршомодо доройтол эли тодо харагдаа. Үхибүүдэй түрэлгэ яаха аргагүй буураа, үхэлэй тоо эгсэ ехэ болоо, хүнэй наһанай үргэлжэлхэ хугасаа нилээдгүйгөөр богони болоһон байна.
1990 оной эдэй засагта болоһон хубилан шэнэлгэнүүд гүрэнэй эдэй засагые эрид түргэн уналгада асарба. Үйлдэбэриин эдлэл гаргалга 60 % хороо, эдеэнэй ба хүнгэн үйлдэбэриин үйлдэбэрилгэнүүд 70 % хороһон байна. Энэ хадаа хубилан шэнэлгэнүүдэй урда байһан үйлдэбэриин оройдоол 30 % хүрэнэ.
1993 оной сентябрь һарын һүүл багаар конституционно доройтол эхилээ, тиигэжэ октябриин 3-4-дэ буу зэбсэг барин урда урдаһаа тулган зогсолго болоо, тэрэ тэмсэлдэ хүнүүдшье унаһан байха юм. 1993 оной октябриин 9-дэ юрэнхылэгшэ бүхы хэмжээнэдэ арадай һунгамалнуудай соведуудай эрхэ этигэл болюулаа, тиигээд декабрь һара соо Росси гүрэнэй шэнэ Үндэһэн хуули хүсэндөө орожо, Орос Уласай газар дэбисхэр дээрэ ниитэ-политическэ журамай һэлгээниие эсэслэн бэхижүүлээ.
1994 ондо Чечен Уласай газар дэбисхэр дээрэ федеральна түб болон һалаха үзэл баримталагша чеченцүүдэй хоорондо дайн һүжэрбэ. Энэ зүрилдөөнэй дүн россиин сэрэгүүдые гаргалга, айхабтар ехэ һандарал ба хүнүүдэй уналга болоно.
1996 ондо юрэнхылэгшын һунгалта хоёр дахин боложо, Б.Н. Ельцин, КПРФ намай ударидагша Г. А. Зюгановые түрүүлжэ гараба.
1990 оной түрүүшын хахадта олонхи үйлдэбэриин зургаанууд, фабрика, заводууд ваучерай мүрөөр, үшөө тиихэдэ аукциондо хэлсэһэн барисаар үмсэдэ үгтэһэн байна. Тиигэбэ яабашье, аргагүй ехэ гүрэнэй гадаадын үринүүдые хаахада хүртэшэгүй байгаа. 1998 оной августын 17-до Орос Гүрэнэй Засагай газар мүнгэ түлэхэ уялгаяа дүүргэжэ шадахаяа болиһон (дефолт) тухайгаа тунхаглаа.
1999 оной декабриин 31-дэ Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын болон Оросой Холбоото Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшын уялгануудые дүүргэгшээр Владимир Путиные томилоод, Орос Гүрэнэй Юрэнхылэгшэ Борис Ельцин тушаалһаа бууха тухайгаа мэдүүлгэ барижа, ажалаа орхиһон байна.
Борис Ельцинэй 1999 оной декабрь һарын 31-дэ Юрэнхылэгшын тушаалһаа болзорһоо урид буухада, Влдаимир Путин Юрэнхылгэгшын уялга дүүргэгшээр томилогдоһон юм. 2000 оной март һарын 26-да һунгагшадай 52,94% дуугаар Оросой Холбоото Уласай хоёрдохи Юрэнхылгэгшэ боложо һунгагдаба. 2000 оной май һарын 7-до тангариг үргэжэ, Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылгэгшын тушаал хуулиин ёһоор эзэлһэн байна. 2004 оной март һарын 14-дэ үнгэргэгдэһэн һунгалтада һунгагшадай 71,31% дуу абажа, Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылгэгшээр дахин һунгагдаа. 2000 онуудаар Михаил Касьяновай Засагай газарай түрүүлэгшээр хүдэлхэ үедэ хойно хойноһоо хэдэн социально-экономическэ хубилан шэнэлэлгэнүүд: газарай, татабариин албанда, пенсионно, баанкын болон хүнгэлэлтэнүүдые мүнгөөр хангаха тухай гэхэ мэтэ ажалнууд ябуулагдаа.
2000-2008 онуудаар Орос гүрэнэй эдэй засагта, мүнгэн һомололгодо ба хүн зоной олзодо дээшэлэлгэ ажаглагдаһан байха юм. Энэ хадаа гүрэн дотор хэгдэһэн хубилан шэнэлэлгэнүүдэй дүн болоно. Гүрэнэй бодолго тогтууритай болоо, россиһаа гадаада гарадаг эд бараанай, илангаяа шулуун эрдэсэй түүхэй эдэй бүлэгтэ үнэ сэн бодоо. Үхибүүдэй түрэлгэ олошоруулха ба олон үхибүүдтэй бүлэнүүдые тэдхэхын тула 2007 ондо урмашуулгын түхэлтэй эхын зөөри хүрэнгэ (материнский капитал) оруулагдаа. Тиихэдэ энэ хэмжээ Росси дотор хүн зоной тоо бүридэлэй оршом тогтууритай болоһондо нилээдгүй ехэ һуури эзэлээ. Тэрэ гэһээр хун зоной тоо олошороо.
Улас түрын нэгэдэмэлнүүдэй ниилэлгын дүнгөөр бии болоһон «Ниитэ нэгэн Орос» гэһэн засаг баригша нам бүридөө. Энэ нам хадаа 2003, 2007, 2011,2016 онуудай һунгалтануудай дүнгөөр Гүрэнэй дүүмэдэ ехэнхи һуури эзэлээ, Юрэнхылэгшын болон Засагай газарай шухала шиидхэбэринүүдые дэмжэдэг байһан. 2011 оной намар «Ниитэ нэгэ Орос» намһаа Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын тушаалда Владимир Путин дэбжүүлэгдэһэн юм.
2000 ондо холбоото тойрогуудые зохёон байгуулалтын аргаар, Холбоото уласай Зүблэлэй хубилалтануудай хүсөөр, засагай өөдөө шугам шанга болгогдоо. Тиигэжэ гүрэн дотор захиралгын хэмжээн дээшэлээ.
2000 ондо Россин бүридэлдэ үлэһэн, Чечен дайнай эдэбхитэй шата дүүрээ. 2009 ондо Чечнягай газар дэбисхэр дээрэ эсэргүү тэмсэлгын журам хуулита ёһоор болюулагдаа.
2008 ондо Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын тушаал Дмитрий Медведев эзэлнэ. Тиихэдэ Оросой Холбоото Уласай сайднарай Зүблэлэй даргын тушаал Владимир Путин эзэлжэ һуугаа.
2008 оной августын 8-да Грузидэ дайн эхилээ, тэрэнэй үнгэрһэнэй һүүлээр Орос гүрэн Абхази болон Урда Осетиие бэеэ даанхай байдалтай гүрэн гэжэ хуулита ёһоор зүбшөөбэ.
2011 оной сентябриин 24-дэ Дмитрий Медведев ба Владимир Путин «Ниитэ нэгэн Орос» намай съезд дээрэ
2011 оной декабриин 4-дэ Гүрэнэй Дүүмын VI дугаар зарлалай һунгалта болоһон байна. Тэрэнэй дүнгөөр «Ниитэ нэгэн Орос» гэһэн засаг баригша нам гүрэнэй дээдын хуралда олонхи дуугаа зандань үлээжэ шадаа, харин үндэһэн хууляар хизаарлагдаһан эрхэеэ алдаа. 2012 оной март һарын 4-дэ Орос гүрэн үнгэргэгдэһэн һунгалтын дүнгөөр илалта туйлажа, [8]. майн 7-до үндэр албанайнгаа тушаалда ороо. [9]. Майн 8-да Оросой Холбоото Уласай Засагай газарай Түрүүлэгшээр Дмитрий Медведевые томилхыень Гүрэнэй Дүүмэ Владимир Путиндэ зүбшөөлөө үгөө.[10].
2014 ондо Россин бүридэлдэ Оросой Холбоото Уласай шэнэ нютаг можонууд бии болгогдоо: Крымэй Улас болон Холбоото уласай удхатай хото Севастополь.
2015 оной сентябриин 30-да Сириин айлган һүрдүүлжэ байдаг бүлэгүүд болон олонхидтой һанал таарадаггүй бүлэгүүдэй урдаһаа сэрэгэй дайшалхы ябуулга Орос Улас эхилһэн байха юм.
2012 оной һунгалтын урда тээ Үндэһэн хуулида хубилалтанууд оруулагдажа, Юрэнхылэгшын бүрин эрхэнүүдэй болзор 4-һөө 6 жэл болотор һунгаагдаһан байна. Оросой Холбоото Уласай Үндэһэн хуулида заһабари нэмэлтэ оруулһанай һүүлдэ В.Путин үшөө хоёр дахин Юрэнхылэгшын 2024-н ба 2030-н онуудай һунгалтада дахин дэбжүүлэгдэхэ эрхэтэй болоһон байна. Хэрбэеэ эдэ һунгалтануудта илалта туйлажа гарабал 2036 он болотор гүрэнөө хүтэлжэ ябаха эрхэтэй болоно.
Ородой холбоото уласай түүхэ — зүүн славянуудаар анха эхилбэ. Славянууд МЭҮ 3-8-р зуунай дундуур Викингүүд болон тэдэнэй үрэ удамуудаар ударидуулжа байһан болоод 988 ондо Сэсэн Ярославай үедэ Ородто (мүнөөнэй Ород уласай урда захаар) эдэй засаг, уран зохёол, уран барилга һайн дэлгэрбэ. 1237—1240 ондо Владимир, Зүчиин уласта 1480 он хүрэтэр захирагдаба. Түлхигдэһэн Ородой түб Новгород боложо, 1240 ондо Нева голдо Швециие дараһан зэргэ байлдаанаар хойто зүгтэ нютаг тэлээ. Энэһээ Алтан Ордондо эсэргүүсэхэ Тверь зэргэ хото һуурин бодожо буһалгаалаа бэлэй. Шажанайхидтайгаа хамжажа тархай ноёдые суглуулһан Доной Дмитрий 1380 оной шиидбэрилхэ Куликовын байлдаанаар Мамайн сэрэгые сохёо. Киевэй Русиин залгамжалагша уласуудһаа эгээн хүсэрхэг Алтан Ордондо эсэргүү тусгаарлаха хүдэлөөндэ голлохо байра һууриие эзэлжэ байба. Москва — аажамаар оршомойнгоо Ород уласуудые нэгэдхэһэн болоод Киевэй Русиин соёл уралиг, улас түрын үбые захирха болоо.
XV зуунда Москвагай гүн III Иван үндэһэндээ газар газарай олон гүн үгэндөө оруулжа, Ород уласай «ехэ IV Догшон Иван «цезарь» гү, али «царь» (хаан гэжэ) гэдэг тушаалые бии болгон өөрөө анхалан хүртэһэн. IV Иван Балтын тэнгистэ гаралгатай болохын тулада Ливонтой (1558—1583) олон жэл байлдажа, дурна тиишэ хасаг (казак) сэрэгэй хүсөөр XVII—XVIII зуунда нютагаа Номгон далай хүрэтэрхи нютагые эзэлээ. XVII зуунда хасагууд буряадуудые добтолжо Хойто Монголые эзэмдэбэ. 1721 ондо албан ёһоор Ородой эзэнтэ гүрэн (Российская империя) гэһэн удхата нэрэеэ тунхаглагдаба. XIX зуун гэхэдэ энэ уласынь байлдан дагуулалта, ниилүүлэлтэ, шудалгаа зэргээр хүрээгээ тэлэжэ, Польшоһоо Номгон далай хүрэтэр үргэлжэлһэн Ородой эзэнтэ гүрэн болоһон байба.
Елизавета (1741—1762), II Екатерина (1762—1796), II Александр (1855—1881) зэргэ түүхэдэ тодоор үлэһэн хаашуул түрэ барижа, мүнөөгэйнхеэр хэлэбэл Үбэр Кавказ, II Николай) түлхин унагаба. 11-р һарада (Украина, Балтиин уласуудай нютагаа алдаһанһаа Украина, Балтиин гурбые эрьюулжэ абаһаншье зуунай адагта дахин табижа ябуулһан. Сагаан арми, һалан тусгаарлагша яһатан үндэһэтэнэй сэрэг, түрэтэй шэнэ түрэжэ гараһан Зүблэлтэ Ород, тэрэнэй улаан арми хэдэн жэл байлдажа диилэбэ.
Ород Ородой эзэнтэ гүрэнэй сагһаа дэлхэйн хүсэн, нүлөө ехэтэй орон болоһон болоод хожомынь дэлхэйн түрүүшын эгээн томо социалис орон, «суперхүсэн» болохо СССР-эй хамагай томо, хамагай шухала хэһэг болоо. 1922 ондо байгуулагдаһан СССР-эй гол сүмэнь Зүблэлтэ Ород орон байһан ба 1922 ондо Зүблэлтэ Социалис Бүгэдэ Найрамдаха Холбоото Улас (СССР) нэрээр хожомой ойлголтоор 15 бүгэдэ найрамдаха уласайнхинь нэгэ боложо байгуулагдаба. 1924 ондо хубисхалай ударидагша Ленин өөдэ боложо Сталинай үе (1924—1953) эхилбэ. Түблэрһэн түлэблигтэ эдэй засаг, ажаүйлэдбэрижэлтэ, хүдөө ажахын хамтарал түрын бодолгоор хэрэгжэжэ байба. Дэлхэйн хоёрдугаар дайн эхилхэдээ Нацис Германитай хамта Польшые добтолжо Баруун Беларусь ба Украина эзэмдэбэ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн 1941 оной июниин 22-ой үүрээр эхилһэн юм гэжэ түүхэдэ эли. Баруунһаа дэлхэйн эзэлхые һанаархагша Нацис Германи, тэрэнэй хамсаатан дурнын Япониие һүрэжэ зогсооһон. Энэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда СССР-эй 30 сая хүн ами алдаһан байдаг. Хардалта һэрдэлгэ маягаар олон сая хүниие хэлмэгдүүлһэниинь Сталинай нэрые түүхэнээ бараатуулдаг.
СССР-эй уласынь дэлхэйн хуурай газарай зургаанай нэгые хамарһан 255 сая хүн зонтой ехэ булимтархы хамаг бүгэдые гүрэнэй хинан зонхилдог болошоһон гүрэн байгаа. Зүблэлтэ Холбоо үзэл шурталай хубида дэлхэйн Варшавын хэрээнэй оронуудай мүлжэгшэ байһан юм. СССР уралиг, шэнжэлхэ эрдэм ухаанай бүхыл һалбарида амжалта үзүүлһэн. 1991 ондо СССР задарһанаар Ородой холбоото улас байгуулагдаһан болоод энэнь СССР-эй залгамжалагша гэжэ тоосогдодог.
Газар зүй
Физикын газар зүй
Ородой холбоото улас Дэлхэйн бүмбэрсэгэй хойто хэһэгтэ эгээн томо хуурай газар болохо Евразида оршодог. Ород улас эгээн томо улас болон 17 075,4 мянган хабтагай дүрбэлжэн километр талмайтай. Ород уласай баруун хэһэг (газар нютагай дүрбэнэй нэгэн) Зүүн Европодо багтадаг. Тэрэниие Россиин Европын хэһэг гэнэ. Ураал уулаһаа зүүн тиишэ байрлаха (газар нютагай дүрбэнэй гурбан) хэһэгые Ородой Азиин хэһэг гэнэ.
Хуурай газарай диилэнхи хэһэг хойто үргэригэй 70 болон 50 градусай хоорондо байрладаг. Ород уласай газар нютагай ойролсоогоор 18 % Хойто туйлай сахаригта багтадаг. Туйлай ойролсоохо болон туйлай саадахи газар нютаг гэжэ илгадаг.
Ород уласай хойто сэгынь Челюскинай буланда (хойто үргэригэй 77°43’, зүүн утаригай 104°18') Таймир хахад арал дээрэ байрладаг. Энэ сагтэ 1742 оной 5 һарада түрүүшынхие С. Челюскинай хоёрдугаар (Агууехэ Хойто нютагай) экспедициинхид хүрөө.
Ородой хамагай хойто сэгынь бол Франц Иосифой ольтирогто (хойто үргэригэй 81°49') оршохо Рудольф арал дээрэхи Флигели хушуун юм. Энэ сэгһээ хойто туйл хүрэтэр юрэдөө 900 км байдаг.
Урда сэгынь Самур ба Кура голой заагта Базардюзю уулын баруун урда (хойто үргэригэй 41°11' байрладаг). Урда сэгэй харалдаа Европодо бол Неаполь, Мадрид, Америкэдэ бол Нью-Йорк хото оршодог.
Хамагай баруун сэгынь (баруун утаригай 19°38') Гданьскын тохойдо Балтиин элһэн уршалаада байрладаг. Эндэ ород-польшын хилэ залгадаг.
Хуурай газарай хамагай зүүн сэгынь Дежнёвэй хушуун (хойто үргэригэй 66°5', баруун утаригай 169°40') арал дээрэ байдаг. Ородой нютаг дэбисхэрэй эгээн зүүн сэгынь Берингэй хоолойдохи Ратмоновой арал (баруун утаригай 169°02') дээрэ байдаг.
Ород орон хойто хэһэгээрээ Хойто мүльһэн далай, баруун талаараа Атлантын далай, зүүн талаараа Номгон далайгаар хиллэжэ байна. Ород орон 62,3 мянган километр ута үргэлжэлхэ эгээн ута хилтэй болон энэһээн 24.6 мянган километр хуурай газарай, 37,7 мянган километр уһаар хиллэдэг байна.
Баруун хилэ хизаарынь Кола хахад арал баруун хойто таладахи Баренцевэй тэнгисэй эрьеһээ эхилэн Балтиин тэнгисые дайража, Хара тэнгис хүрэдэг. Энэ талын хилэ хизаарта тодорхой тогтооһон байгаалиин хилэ үгы байна. Оросой баруун хүршэнүүдынь Украина ба нютаг дэбисхэрһээ тусдаа оршохо Калининградай можо Литва, Польшо уласуудтай хиллэдэг.
Урда хилэ хизаар Хара тэнгисэй эрьеһээ Япон тэнгисэй эрье хүрэтэр үргэлжэлдэг. Кавказ уулаһаа Үргэнэ, Уссури мүрэнгөөр Хитад, Монголтой хиллэдэг. Мүн урда талаар баһа Казахстан, Солонгос уластай хиллэдэг.
Орос уласай зүүн талын далайн хилэ Японой, Ангууриин, Берингэй тэнгисүүдээр дайража үнгэрдэг. Эндэ ойрын хүршэ уласуудынь Сахалин, Курилай аралнуудые наринхан Лаперузай хоолой Хоккайдо аралһаа тусгаарлажа байдаг. Япон тэнгис, тэрэнэй булангуудынь үбэл хүлдэдэггүй байна. АНУ-тай Ратмановай арал (Орос) ба Крузенштернын арал (АНУ) болон Диомидай аралнуудай дунда байдаг 5 км ута булангаар хиллэдэг.
Хойто хилэ хизаарынь бүхэлидөө Хойто мүльһэн далайн Карын, Лаптевай, Зүүн Сибириин, Чукоткын тэнгисүүдэй уһаар дайража гарадаг. Баренцын тэнгисэй зарим хэһэгһээ бусад бүхы хэһэгынь мүльһөөр бүрихэгдэһэн байдаг. Оросой эрьеһээ хойто туйл хүрэтэр Арктикын Оросой хэһэг байдаг. Энэнь 32°4’45 ба 168°49’30 меридианай хоорондо оршодог. Энэ хэһэгтэ оршодог бүхы аралнууд, Шпицберген аралнуудай зарим аралнуудһаа бусадынь Оросой холбоото уласта хамарагдадаг.
Уларил
Үргэн уудам газар нютагһаан хамааржа Орос гүрэнэй уларил янза бүри байдаг. Орос уласай газар нютагай диилэнхи хэһэгынь эхэ газарай эрид таһа (континентальна) уларилтай байгаад Хойто мүльһэн далайн аралнууд, хойто талын нютагуудынь арктикын болон хахад арктикын бүһэдэ хамаардаг. Орос улас газар нютаг ехэтэй ушар олон хэһэгүүд түби газарай (континентальна) уларилтай, үбэлдөө хүйтэн, зундаа аяама халуун үдэрнүүд тогтодог. Хойто Орос үбэлдөө маша хүйтэн, хуурай жабартай ба бага саһатай субарктикын уларилтай.
Кавказдахи Хара тэнгис эрье хаби дүтэ дулаан ороной халуун уларилтай байна. Краснодарай хизаар болон Хара тэнгисэй эрье үбэлдөө дулаан нойтон субтропикын уларилтай ушар зундаа халуун, шииг нойтон ехэтэй.
Саһан хушалгатай ута үргэлжэлһэн хүйтэн үбэл, халуун зунтай эхэ газарай эрид таһа уларил бараг бүхы нютагта ажаглагдадаг. Алас Дурнын урда хэһэгээр нэгэдүгээр һарад дундажаар 0-һоо −5 °C градус хүрэтэр хүйтэрдэг дулаабтар уларилтай.
Эгээн ехэ шииг нойтон (жэлдээ 2000 мм хүрэтэр) Кавказ, Алтайн уулаар унадаг байгаад, эгээн хуурай нютагынь (жэлдээ 150 мм оршом шииг нойтонтой) Каспиин тэнгисэй ойролсоор нам доро газар байдаг.
Улас түрын бодолго
Оросой холбоото уласай гүрэн түрын системэнь 1993 оной 12 һарын 12-нда бүхэ ниитын һанал хураалтаар баталһан Үндэһэн Хууляар тодорхойлогдоно. Үндэһэн Хуулида засагай хуули тогтоохо, гүйсэдхэхэ, шүүхэ һалаада хубааха заршам тохёолдуулагдаһан байдаг.
Оросой холбоото уласай тэргүүн ОХУ-ай Юрэнхылэгшэ байна. Юрэнхылэгшэнь Үндэһэн Хуулиин баталга болон ОХУ-ай зэбсэгтэ хүсэнэй юрэнхы дээдэ командировалагша байна. Юрэнхылэгшээр ОХУ-ай эргэн эрхэтэд зургаан жэлэй хугасаатай һунгагдадаг.
Гүйсэдхэхэ засаг
Орос уласай гүйсэдхэхэ засагые Оросой холбоото уласай Засагай газар хэрэгжүүлдэг. Оросой холбоото уласай Засагай газарынь Засагай газарай Толгойлогшо, Засагай газарай Толгойлогшын орлогшонууд, Холбооной сайдуудһаа бүридэдэг.
Оросой холбоото уласай юрэнхылэгшэ Сайднарай танхимые бүридүүлжэ, Оросой холбоото уласай Засагай газарай Толгойлогшые Гүрэнэй Дүүмэтэй зүбшэлсэжэ томилдог. Шэнээр һунгагдаһан юрэнхылэгшын үмэнэ Оросой холбоото уласай Засагай газарай бүрин эхэ дууһабари болодог.
Хуули тогтоохо засаг
Оросой холбоото уласай Холбооной Хуралай Гүрэнэй Думын байра
Холбооной Хурал — гү, али Оросой холбоото уласай парламент хуули тогтоохо ба түлөөлэгшэдэй засаглалай байгуулга юм.
Холбооной Хурал Холбоото Уласай Зүблэл, Гүрэнэй Дума гэһэн 2 танхимтай. Холбоото Уласай Зүблэлдэ Оросой холбоото уласай бүрилдүүн можо нютагһаа бүриһөө 2 түлөөлэгшэ, түрын засаглалай гүйсэдхэхэ ба түлөөлэлэй байгуулгануудһаа тус бүри нэгэ түлөөлэл байдаг. Гүрэнэй Дума нээлтэтэй һанал хураалтаар 4 жэлэй хугасаатай һунгагдаһан 450 гэшүүтэй.
Холбооной Хурал байнгын ажаллалгатай байгуулга юм.
Шүүхэ засаг
Шүүхэ эрхэ мэдэлые Орос уласта гансал шүүхэ хэрэгжүүлнэ. Шүүхэ засаглалынь хуули тогтоох ба гүйсэдхэхэ засаглалһаа хараата буса бэе даанги байдаг. Шүүхын тогтолсоонь Орос уласта холбооной шүүгшэд, Үндэһэн хуулиин Шүүхын газар (хууль ёсны) гэшүүд болон анхан шатын шүүгшэдһээ бүридэнэ.
Шүүхын тогтолсоо:
- Оросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиин Шүүхын газар
- Оросой холбоото уласай Дээдэ Шүүхын газар;
- Оросой холбоото уласай Арбитрын Дээдэ Шүүхын газар;
Оросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиин Шүүхын газар бол Үндэһэн хуулида хиналта табиха шүүхэ байгуулга юм. Тэрэ үндэһэн хуулиин тогтолсоо, эргэн эрхэтэдэй хүнэй эрхэ, эрхэ сүлөөе хамгаалха, Орос уласай бүхы нютаг дэбисхэр дээрэ Оросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиин дээдэ хиналтые хэрэгжүүлжэ байдаг.
Оросой холбоото уласай Дээдэ Шүүхын газар бол эргэн эрхэтэдэй, эрүүгэй (уголовно), захиргаанай болон бусад асуудал, тухайлбал, хэрэгтэ татагдаһан шүүгшын асуудалые хэлэлсэдэг шүүхын дээдэ байгуулга мүн.
Оросой холбоото уласай Дээдэ Шүүхын газар бүхы шатын шүүхын байгуулгын, тухайлбал, сэрэгэй, холбооной тусхай шүүхын ажалда шүүхын хиналта табижа байдаг. Оросой холбоото уласай Дээдэ Шүүхын газар бүгэдэ найрамдаха улас, хизаар, можо, холбооной уласай хэмжээнэй хото, автономито можо, автономито тойрог, сэрэгэй тойрогой болон уһан сэрэгэй зэргэ шүүхын хубида шүүхын асуудалаар дээдэ байгуулга байна.
Оросой холбоото уласай Арбитрын Дээдэ Шүүхын газар бол арбитрын шүүхээр хэлэлсэһэн эдэй засагай маргаан, бусад асуудалые шиидхэ шүүхын дээдэ байгуулга болоод холбоото уласай хууляар олгогдоһон эрхые дахан шүүхын хиналта табиха, шүүхын практика асуудалаар тайлбари үгэнэ.
Һунгуули
Үндэһэн хуулиин ёһоор, Оросто һунгуулиин системэ бүхы эргэн эрхэтэдээ һунгуули, бүхы ниитын һанал асуулгада хамаруулжа һанаа бодолоо сүлөөтэй элирхылхэ эрхээр хангажа, һунгаха эрхэ, һанал асуулгада оролсохо арадшалһан заршам, хэб хэмжээе хамгаалжа байдаг.
Оросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиие дахан улас түрын олон талата шэнжэ, олон намай тогтолсоое хүлеэн зүбшөөрдэг. Үндэһэн хуулиин энэ заршамһаа үүдэн түрэһөө улас түрын намуудай мүрын хүтэлбэри, дүрэм баримта бэшэгтэ тусгагдаһан зорилго, үзэл баримталалһаа үл хамааран хуулиин үмэнэ тэгшэ байдалые хангана.
Улас түрын намуудай хуулиин эрхэ ашагые гүрэн түрэһөө хангажа байна.
Засаг захиргаанай хубаари
ОХУ-ай Үндэһэн хуулиие дахабал, Орос улас бол хүнэй эрхые дээдэлһэн, холбоото уласай зохёон байгуулгатай, арадшалһан бүгэдэ найрамдаха улас юм.
Холбооной нютаг можонуудай анги
Оросой холбоото уласай Үндэһэн хуулиин ёһоор, Оросой холбоото уласай наян табан холбооной нютаг можонуудһаа бүридэнэ. Эдэ нютаг можонууд Холбоото Уласай Зүблэлдэ адлихан тус бүри 2 түлөөлэгшын эрхэтэй. Хэдышье, өөртөө засаглаха эрхээр харилсан адлигүй доорохи нэгэжэнүүдтэ хамаарна.
- 46 можонууд: захирагшатай, орон нютагай һунгуулита хуули тогтоохо хуралтай.
- 22 уласууд: өөртөө засаха эрхэтэй үсөөнхи яһатан, арад түмэдэй үлгы нютаг. Тус бүридээ үндэһэн хуули, юрынхэлэгшэ (толгойлогшо), хуули тогтоохо хуралтай. Ород хэлэнэй хамтаар түрэлхи хэлэниинь албан ёһоной хэлэн болоно, гэбэшье Орос улас даяар болон олон уласай харилсаанда гансал ород хэлэн хэрэглэнэ.
- 9 хизаарнууд: үнэндөө можотой адли ородууд голшолон амидардаг нютаг. Гансашье алас, шанад, захын нютаг болоод хүн зон багатай, түүхэдээ заха хизаар гэһээр ерэһэн.
- 4 автономито тойрогууд: можо, хизаарай мэдэлдэхи үсөөнхи арад түмэдэй үлгы. 1990 онһоо байра һуури үндыһэн болобошье Чукоткын автономито тойрогһоо бусад үнэндөө можо гү, али хизаарта захирагдадаг.
- 1 автономито можо: түүхэдээ, өөртөө засаха можо байһан, һүүлдэнь хизаарта захирагдаһан. 1990 ондо Еврейн автономито можоһоо бусад уласууд болоһон.
- 3 холбооной хото: зангилаа хоёр томо хото Севастополь.
Холбооной тойрог
Мүн нютаг можонууд Орос уласай юрэнхылэгшын бүрин эрхэтэ түлөөлэгшэд ударидагдаха найман Оросой холбоото уласай холбооной тойрогуудта ангилагдадаг. Холбооной тойрог гэжэ холбооной хуулиие уласаар мүрдүүлхэдэ анхаардаг.
Хүн зон
2015 оной байдалаар, Орос уласай ниитэ хүн зоной тоо янза бүриин баримта тоосоогоор 143 975 923 хүн байна.
Орос уласай хүн зоной байрын онсолиг газар нютагай хоёр түрэлэй һуурижалһаа бүридэдэг байна. Орос уласай нютаг дэбисхэрэй хоёрой гурбые эзэлхэ хойто заха хизаар нютагта хүн зоной 15-най нэгэ гү, али 10 оршон сая хүн амидаржа байна. Тайга, тундрын хилэ хизааргүй уудам нютагта хүн зониинь хэһэг хэһэгээрээ тархуу амидардаг. Тухайлбал, Хамниган автономито тойрогто тосхонуудай хоорондо 180 км зайтай байдаг. Орос гүрэнэй Европо түби газарта оршохо талын диилэнхи хэһэг, Сибирь, Алас Дурнын урда хэһэгтэ хүн зоной нягта һуурижалтай байна. Хүн зоной һуурижалай үндэһэн бүһэ гэжэ энэ бүһэ нютагые нэрлэдэг. Нютаг дэбисхэрэй гурбанай нэгые эзэлхэ энэ хэһэгтэ хүн зоной 93 % амидаржа байна. Эндэ Орос уласай бараг бүхы томо хотонууд, болбосоруулха ажаүйлэдбэри, хүдөө ажахы байрладаг.
Хотонууд
2010 оной Бүхэроссиин хүн амын тоололгын мэдээсэлээр, Орос уласта 1100 һуури газар байгаа.[11].
Яһатанууд
Орос уласай можо нютаг бүридэ ородуудай эзэлжэ бай процентые элидхэһэн газарай зураг (улаарха бүридэ ород хүн олон)
Оросой холбоото уласта һуужа бай олон яһатан үндэһэтэниие Оросой арад түмэн гэнэ. Өөрынгөө уластай украиншууд мэтые хороожо тоосоходошье гэһэн 160 гаран яһатан үндэһэтэн орон, гол нютаг Оросто байна. 2010 оной хүн зоной тоололгын дүнгээр 144 сая хүнтэйһөө 80,9 % али 111 016 896 хүн ородууд байгаа. Уласай үсөөнхи арад түмэд болохо 19,1 %-һаа сая дабаһан тоотойнь гэбэл:
- 3,9 % — татарнууд (5,310,000)
- 1,41 % — украинецүүд (1,930,000)
- 1,16 % — башкирнууд (1,580,000)
- 1,05 % — чувашууд (1,440,000)
- 1,04 % — чеченүүд (1,430,000)
- 0,86 % — армянууд (1,180,000) байжа тааража байгаа юм.[13][14]
Орос уласай хүн зоной диилэнхи хэһэгынь (88 %) Энэдхэг-Европо хэлэнэй бүлэдэ багтадаг болон голынь славян бүлэгтэ хамарагдадаг. Энэдхэг-Европо хэлэнэй бүлэдэ славян бэшэ бүлэгүүдһөө эгээн олониинь осетин, германи яһатанууд болон тэдэнэй тоо 1985 онойнхиһоо эрид буураһаниинь Германи улас руу сагаашалһантай холбоотой. Алтай хэлэнэй бүлэ (12 сая оршом хүн) тоонойнгоо хубида дараань ородог. Үндэһэндээ энэнь түрэг хэлэнэй бүлэгтэ багтадаг арадууд (11.2 сая хүн) юм. Ородууд дараа татарнууд (5.5 сая хүн) орохо болон чуваш (1,8 сая хүн) алтай, шорц, хакас, кумык, ногай, карачаев, балкар) арадууд ороно. Ураал-Юкагир бүлын, голынь фин-угор бүлэг яһатанууд гол түлэб Ураал-Эжэл мүрэнэй һаба нютаг, Орос уласай Европын тала хэһэгэй хойто захаар амидардаг. Эдэһээ эгээн том яһатан мордвин (1 сая хүн) юм. Тэдэнэй дүнгэжэ гурбанай нэгэниинь Мордови Уласайнгаа нютаг дэбисхэртэ амидардаг. Бусадынь Ураал-Эжэл мүрэнэй һаба нютагаар тархан амидардаг.
2010 оной тоололгын дүн үндэһэлэн арад түмэниие олонһоо эхилэн дооро жагсааба. Иигэхэдээ ойлгомжотой байхые бодолсожо хэлэн-угсаагаарынь бүлэглэжэ баганада оруулаа:[13]
- Энэдхэг-Европо 118,687,275 (84.81 %;
энэһээн 82,75 % славян)
- Ород 111,016,896 (80.90 %)
- Украин 1,930,000 (1.41 %)
- Армян 1,180,000 (0.86 %)
- Белорус 521,443 (0.38 %)
- Герман 394,138 (0.29 %)
- Осетин 528,515 (0.39 %)
- Цыган 204,958 (0.15 %)
- Тажик 200,303 (0.15 %)
- Молдавян 156,400 (0.12 %)
- Грек 85,640 (0.06 %)
- Поляк 47.125 (0.04 %)
- Литва 31,377 (0.03 %)
- Болгар 24,038 (0.02 %)
- Латви 18,979 (0.01 %)
|
- Түрэг 11,998,830 (бүгд 8,78 %)
- Татар 5,310,649 (3.9 %)
- Башкир 1,584,554 (1.16 %)
- Чуваш 1,435,872 (1.05 %)
- Хасаг 647,732 (0.47 %)
- Азербайжан 603,070 (0.44 %)
- Кумык 503,060 (0.37 %)
- Яхад 478,085 (0.35 %)
- Узбек 289,862 (0.21 %)
- Уряанхай 263,934 (0.19 %)
- Карачай 218,403 (0.16 %)
- Балкар 112,924 (0.08 %)
- Турк 105,058 (0.08 %)
- Ногай 103,660 (0.08 %)
- Хиргис 103,422 (0.08 %)
- Алтай 74,238 (0.05 %)
- Хакас 72,959 (0.05 %)
- Түркмен 36,885 (0.03 %)
- Гагауз 13,690 (0.01 %)
- Шор 12,888 (0.01 %)
- Долган 7,885 (0.01 %)
|
- Кавказ 5,152,275 (бүгд 3,77 %)
- Чечен 1,431,360 (1.04 %)
- Авар 912,090 (0.66 %)
- Дарган 589,396 (0.43 %)
- Кабард 516,826 (0.38 %)
- Лезги 473,722 (0.35 %)
- Ингуш 443,833 (0.32 %)
- Лак 178,630 (0.13 %)
- Гүржи 157,803 (0.11 %)
- Табасаран 146,360 (0.11 %)
- Адыгэ 124,835 (0.09 %)
- Черкес 73,184 (0.05 %)
- Абаза 43,341 (0.03 %)
- Рутул 35,240 (0.03 %)
- Агул 34,160 (0.02 %)
- Абхаз 11,249 (0.01 %)
- Цахур 12,769 (0.01 %)
|
- Ураал 2,317,001 (1.68 %)
- Фин-Угор 2,266,020 (1.65 %)
- Мордвин 744,237 (0.54 %)
- Удмурт 552,299 (0.40 %)
- Мари 547,605 (0.40 %)
- Коми 228,235 (0.17 %)
- Пермиин Коми 94,456 (0.07 %)
- Карел 60,815 (0.04 %)
- Ханты 30,943 (0.02 %)
- Фин 20,267 (0.02 %)
- Эстон 17,875 (0.02 %)
- Манси 12,269 (0.01 %)
- Вепс 5,936 (0.00 %)
- Саам 1,771 (0.00 %)
- Ижор 266 (0.00 %)
- Самоед 50,981 (0.03 %)
- Ненец 44,640 (0.03 %)
- Селкуп 3,649 (0.00 %)
- Нганасан 862 (0.00 %)
- Энец 227 (0.00 %)
- Камасин 2 (0.00 %)
- Юкагир 1,603 (0.00 %)
|
- Монгол 647,761 (0.47 %)
- Вьетнам 13,954 (0.01 %)
- Семит 167,885 (0.12 %)
- Еврей 156,801 (0.11 %)
- Ассир 11,084 (0.01 %)
- Солонгос 153,156 (0.11 %)
- Манж-Тунгус 77,599 (0.05 %)
- Хамниган 38,396 (0.02 %)
- Эвэн 21,830 (0.02 %)
- Нанай 12,003 (0.01 %)
- Ульч 2,765 (0.00 %)
- Удэгей 1,496 (0.00 %)
- Ороч 596 (0.00 %)
- Негидаль 513 (0.00 %)
|
- Чукотка-Камчаткын 28,056 (0.02 %)
- Чукча эскимосууд 15,908 (0.02 %)
- Коряк 7,953 (0.01 %)
- Ителмени 3,193 (0.00 %)
- Чуван 1,002 (0.00 %)
- Керек 4 (0.00 %)
- Нивх 4,652 (0.00 %)
- Эскимос-Алеут 2,220 (0.00 %)
- Кет 1,219 (0.00 %)
- Айну 109 (0.00 %)
|
Зурагай суглуулбари
| Россиин яһатанууд |
| Архангельск хотын оршомдо бугаар ябалга, 20 зуунай эхин
|
| Ород басагад, 20 зуунай эхин
|
|
Мүн үзэхэ
Зүүлтэ
- 21 October 2003 үдэрһөө архивлагдаһан. 5 April 2008 үдэртэ хандаһан.
- ↑ http://web.archive.org/web/20101213134234/http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat/rosstatsite/main/population/demography/
- ↑ 20 April 2012 үдэртэ хандаһан.
- 13 January 2011 үдэртэ хандаһан.
- United Nations Development Programme. 5 November 2011 үдэртэ хандаһан.
- Альпина Паблишер, 2013. — 472 с. — ISBN 978-5-9614-4384-4
- Наука и жизнь», № 8, 2005.
- ЦИК РФ, 05.03.2012
- ↑ Владимир Путин вступил в должность Президента России (2012-05-07).
- ↑ Госдума поддержала назначение Медведева премьер-министром России (2012-05-08).
- ↑ Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов — районных центров и сельских населенных пунктов с населением 3 тысячи человек и более.
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis2010/svod.xls
- ↑ 13,0 13,1 http://www.perepis-2010.ru/results_of_the_census/result-december-2011.ppt
- ↑ http://www.rg.ru/2011/12/16/perepis.html
Холбооһон
РУВИКИ.Медиа ангилал холбооһотой.
- Засагай газар
- Юрэнхы мэдээсэл
- Russia at UCB Libraries GovPubs
- Бусад
_-_Annexed_Territories_disputed.svg)
Москва
) 
.svg){kind=small}
