Юрэнхылэгшэ

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ

Юрэнхылэгшэ (ородоор - президент, латаар - praesidens, хам. п. praesidentis — урда һуугша; толгойлжо һуугша; түрүүлэгшэ) - уласай болон холимол түхэлэй засагтай гүрэнүүдтэ тогтоогдоһон (жэшээнь, Үндэһэн хууляар) болзороор һунгагдадаг, хууляар хизаарлагдаһан засагтай гүрэн түрын һунгагдаһан толгойлогшо.

Юрэнхылэгшын засагтай уласуудта юрэнхылэгшые хуули зохёон гаргадаг зургаануудaһаа гадуур һунгадаг: сэхэ бэшэ (Америкын Холбоото Штатууд) гү, али сэхэ (Украин Улас, Аргентин Улас) һунгалтаар. Юрэнхылэгшын засагтай уласуудта юрэнхылэгшэ үргэн бодото эрхэ мэдэлтэй, юундэб гэхэдэ тэрэ уласай толгойлогшын ба засагай газарай толгойлогшын үүргэ өөрынгөө гарта нэгэдхэн баринхай байдаг. Тэрэ улас түрын ахамад хүтэлбэрилэгшэ болоно.

Хуули зохёон гаргадаг зургаанай (парламентын) засагтай уласуудта юрэнхылэгшые хуули зохёон гаргадаг зургаан гү, али гол түлэб һунгамалнуудһаа (парламентын гэшүүдһээ) бүридэһэн тусхай коллеги һунгадаг юм. Хуули зохёон гаргадаг зургаанай (парламентын) засагтай уласуудта үндэһэн хуули (Урда Африкаһаа бусад, тэндэ юрэнхылэгшэ парламентаар һунгагдадаг, засагай газарай толгойлогшо болодог) юрэнхылэгшэдэ үргэн эрхэ мэдэл ёһын тулада олгодогшье һаа, үнэн дээрээ тэдэниие юрэнхы сайд хэрэглэдэг[1].

Юрэнхылэгшын уялгануудые дүүргэхэеэ болиһон хүн экс-юрэнхылэгшэ гээд ном зохёолдо нэрлэгдэдэг.

2024 ондо дэлхэйн гүрэнүүдэй эгээл үндэр наһатай, 80-най дабаа дабажа гараһан, юрэнхылэгшэд гэхэдэ, Махмуд Аббас (1935 оной мартын 26-да түрэһэн), Серджо Маттарелла (1941 оной июлиин 23-да түрэһэн), Эммерсон Мнангагва (1942 оной сентябриин 15-да түрэһэн) ба Джо Байден (1942 оной ноябриин 20-до түрэһэн).

Юрэнхылэгшын тушаалай эрхэ заабариин журам тухай ойлгосо

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Элдэб суглаануудые хүтэлдэг хүнүүдые юрэнхылэгшэд гэжэ эртын галабта нэрлэдэг байгаа ёһотой гээд тухайлхаар, харин мүнөө үеын («гүрэн түрын толгойлогшо») гэһэн ойлгосоор «юрэнхылэгшэ» гэжэ XVIII зуун жэл болотор хэрэглэгдэдэггүй байһан[2].

Америкын Холбоото Штадуудай 1787 оной Үндэһэн Хуули баталан абалгада бэлэдхэлэй үедэл холбоото гүрэнэй һунгагдамал толгойлогшын тушаалта нэрэ һэлгэхэ тухай асуудалай табигдахада, «юрэнхылэгшэ» гэһэн нэрэ томьёо тиимэ тушаалта нюурые нэрлэхын түлөө анха түрүүшынхиеэ хэрэглэгдэһэн байха юм[3].

Гүрэн түрын алиншье толгойлогшо юрэнхылэгшэ гэжэ мэдэрэгдэхэ аргатай бэшэ. Арад зоной һунгажа абадагаар болон тодорхойлогдоһон болзорто эрхэ мэдэлээ бэелүүлдэгээрээ юрэнхылэгшэ хаанһаа илгардаг. Бусадаараа юрэнхылэгшын хуули-эрхын зэргэ ондо-ондоо гүрэнүүдтэ адли бэшээр элирхэйлэгдэдэг[4].

Тиин, Оросой Холбоото Уласта «юрэнхылэгшэ гүрэн түрын толгойлогшо юм»; «Америкын Холбоото Штадуудта юрэнхылэгшэдэ гүйсэдхэхы засагай олгогдодог» хадань, США-да - засагай гүйсэдхэхы һалаагай толгойлогшо болоно, мүн баһа Холбоото Штадуудай сэрэгэй болон флодой ахамад захирагша болоно, «байһан сенаторнуудай гурбанай хоёр хубиин һайшаагаа һаа, уласхоорондын хэлсээнүүдые баталха эрхэтэй», «элшэн сайдуудые, албан ёһоной бусад түлөөлэгшэдые ба консулнуудые, Дээдын сүүдэй шүүгшэдые болон Холбоото Штадуудай бүхы бусад тушаалта нюурнуудые томилдог», үүргыень дүүргэдэгшье һаа, «гүрэн түрын толгойлогшо» гэһэн нэмэлтэ нэрэгүй; Францида «Уласай түрын юрэнхылэгшэ» мүн лэ «гүрэн түрын толгойлогшо» гэһэн нэмэлтэ нэрэгүй (үндэһэн хуулида юрэнхы сайд гэжэ ойлгосын байбашье, «гүйсэдхэхы засагай толгойлогшо» гэһэн нэрэ томьёо үгы, тэрэнэй үүргэ оросой юрэнхылэгшын үүргэтэй адляар элирхэйлэгдэдэг: юрэнхылэгшэ «үндэһэн хуули бэелүүлгэ адаглан харадаг, үндэһэн хуулиин бэелүүлгын, ниитын засагай зүбөөр, һайнаар ажаллахые өөрынгөө хиналтаар адагладаг, «үндэһэтэнэй аюулгүйе болон уласхоорондын хэлсээнүүдэй бэелүүлгэ хангагша», «зэбсэгтэ хүсэнүүдэй толгойлогшо», инициирует и «уласхоорондын хэлсээнүүдые баталан, хүсэндэнь оруулдаг», «засагай газарта суглаа хүтэлдэг».

Хуули эрхын ном зохёолдо «юрэнхылэгшын тушаалай эрхэ заабариин журам» гү, али «юрэнхылэгшын эрхэ заабариин журам» гэһэн ойлгосо илгардаг. Тус эрхэ заабариин журам үндэһэн хуулиин-хуули эрхын гарбалтай юм.

«Ниигэмэй эрхэ заабариин журам» гэһэн ойлгосо И. Д. Хутинаев шэнжэлхэдээ, «юрэнхылэгшын эрхэ заабариин журам» ондо ондоо аргануудые хэрэглэдэг эрдэм ухаанай элдэб һалбаринуудай шэнжэлгын сэдэб болоно, тэрээнһээ боложо, энэ ойлгосын удхын асуудалнууд зүбшэн хэлсэгдэхэ зандаа үлэнхэй гэжэ тэмдэглэнэ. Жэшээнь, юрэнхылэгшын тушаалай эрхэ заабариин журам тухай «гүрэнэй эрхэ мэдэлэй байгуулгануудай ажал ябуулгые зохисуулха зорилготой интегративна эрхэ зүйн байгуулга» гэжэ Б. П. Елисеев тодорхойлно [5]. Бусад шэнжэлэгшэд юрэнхылэгшын тушаалай эрхэ заабариин журамай гол удхань юрэнхылэгшые һунгаха үйлэ ябасые, тэрэнэй эрхэ мэдэл ба үүргээ, эрхэ мэдэлые хэрэгжүүлхэ бусад бүхы талануудые зохисуулха зорилготой хэм хэмжээнэй системэ гэжэ харадаг байна[6].

Юрэнхылэгшын эрхэ заабариин журамые «юрэнхылэгшын эрхэ мэдэлэй үйлэ ажаллалгые зохисуулдаг үндэһэн хуулиин хэм хэмжээнүүд дээрэ үндэһэлһэн гүрэнэй хүтэлбэриин һалбарида юрэнхылэгшын эрхэ мэдэлэй хослол» гэжэ Т. Э. Каллагов тоолоно[4].

Ондоо арга М.А.Краснов хэрэглэжэ, хаанай хизаарлагдададаггүй засагай журам шэнги, юрэнхылэгшын засагай журам «эсэгын эрхэ заабариин журамай» бодол бэелүүлгэ хадаа, хаанһаа өөрэгүй, юрэнхылэгшэ «үндэһэтэн арадайнгаа эсэгын» үүргэ дүүргэдэг гэжэ тоолоно[7]. Бусад шэнжэлэлгэнүүдтэ энэ үзэл бодол зарим дэмжэлгэ олодог: тиин, Шэнэ ба Оршон үеын сагта болоһон эмхидхэлэй эрхэ мэдэлэй заршамуудые эршэмтэйгээр шэнэлһэншье һаа, ниигэмдэ юрэнхылэгшын байгуулга хэрэгтэй боложо байна: юрэнхылэгшын тэрхэ заабариин журам дэлхэйн 130-140 гүрэнүүдтэ байна, ниигэмдэ тэрэ хэрэгтэй. Юрэнхылэгшэ гүрэн түрын ниитэ нэгэдэлэй һүлдэ тэмдэг, өөрынгөө гүрэн дотор болон хилын саанашье эрхэтэн олонойнгоо эрхэ түлөөлэгшэ; хамгаалагша; улас доторынь боложо байһан юумэнэй түлөө тэрэ хубиин харюусалга даадаг[8].

«Юрэнхылэгшын эрхэ заабариин журам» ба «юрэнхылэгшын эрхэ ёһоной зиндаа» гэһэн ойлгосонуудые илгажа, юрэнхылэгшын тушаал шухала, түбхын түрүүнэй байгуулга болоно, тиимэһэээ тэрээндэ хабаатай эрхэ заабариин журам бүри үргэн удхатай гэжэ И. Д. Хутинаев тэмдэглэнэ. Юрэнхылэгшын хуули эрхын зиндаа тэрэнэй үүргэеэ гүйсэдхэхэ арга замые тодорхойлно. Харин юрэнхылэгшын эрхэ заабариин журам мүн лэ юрэнхылэгшын һунгалтада хабаатай хэм хэмжээнүүдые, тэрэнэй бодото дээрээ тогтонижоһон эрхэ мэдэлэй бодото хэмжээе, эрхэ мэдэлээ бэелүүлхэ ушрануудые болон урданай жэшээнүүдые, юрэнхылэгшын ажалые хангадаг эмхи зургаануудай эмхидхэл ба ажаллалгые багтаадаг юм[9].

Мүн баһа «юрэнхылэгшын засаг» гэһэн ойлогосо илгардаг (тэрэниие засаг хубаалгын байгуулгада ородог засагай нэгэ һалаа гэжэ ойлгожо болохогүй). Энэ засагые ганса юрэнхылэгшэ өөрынгөө гарта барижа байдаг бэшэ, харин бусад зургаанууд болон тушаалта нюурнууд мүн лэ бэелүүлдэг гэжэ заагдана. Гүрэн түрын зургаануудай энэ байгуулгые яажа элирхэйлхэ тухай асуудал зүрилдөөтэй юм[10]. Зарим эрдэмтэд «юрэнхылэгшын засагай ёһо журам» гэһэн нэрэ томьёо хэрэглэнэд[11]. Нүгөө зариманиинь «юрэнхылэгшын гүйсэдхэхы бүлгэм» гэһэн ойлгосо оруулна[12]. Юрэнхылэгшын засаг бэелүүлгые хангадаг гүрэнэй зургаануудай, эмхинүүдэй болон тушаалта нюурнуудай байгуулгые «юрэнхылэгшын бүлэг» гэжэ ойлгосоор элирхэйлхэдэ болохо гээд С. А. Авакьян заана[13].

Бүхыдөө, юрэнхылэгшын засагай гүйсэдхэхы зургаанда гүрэн түрын удаадахи эрхэ заабариин журамуудые оруулжа боломоор (Оросой Холбоото Уласай – Оросой жэшээ дээрэ): Орос Уласай Аюулгүйн Зүблэл, Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын Захиргаан, Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын бүрин эрхэтэ түлөөлэгшэд, Орос Уласай Гүрэнэй Зүблэл, Оросой Холбоото Уласай Хэрэгүүдые эрхилэлгын хүтэлбэри, Юрэнхылэгшын дэргэдэ байгуулагдадаг зүблэлгын болон зүбшэлэлгын элдэб зургаанууд. Ондоо улас түрэнүүдтэ болон гүрэнүүдтэ юрэнхылэгшын засагай ажаллалагые хангадаг гүйсэдхэхы зургаанудай хүгжэнги байгуулганууд бии юм.

Юрэнхылэгшын эрхэ заабариин журамда хандаха дэлхэй дээрэ тогтоһон жэшээнүүдые шэнжэлжэ үзөөд, бүхы шахуу гүрэнүүдэй юрэнхылэгшэнэртэ хамаатай удаадахи зарим гол шэнжэнүүдые илган харуулмаар:

  • юрэнхылэгшэ — һунгагдаһан тушаалта нюур;
  • юрэнхылэгшэ улас түрын толгойлогшын үүргэ дүүргэдэг;
  • тэрэ хадаа нэгэ гэбэл засагай гүйсэдхэхы һалаагай толгойлогшо болон, нүгөө гэбэл, гүйсэдхэхы засагай шиидхэбэринүүдые зохёон бэлдэлгэдэ хабаадалсадаг, хуулинуудые баталалгые үүсхэдэг, засагай зургаануудай байгуулга дотор шүүгшын үүргэ дүүргэдэг;
  • тэрэ дээрээ ноёгүй, хэнэйшье мэдэлдэ байдаггүй, гүрэн түрын бусад зургаануудһаа дулдыдадаггүй;
  • хуули тогтоомжын ёһоор тодорхойлогдоһон хорюулнуудые тэрэ сахиха, хуули хазагайруулангүй ябаха уялгатай;
  • гүрэнэй улас түрын бодолгото үдэр бүриин хэрэгүүдые дээдын ёһоор харгалзалан хүтэлхэдөө, түрын бодолгын талаар юрэнхылэгшэ айхабтар ехэ нүлөө үзүүлхэ шадалтай[9].

Шэнэ үеын хуули эрхын байгуулгануудта юрэнхылэгшын үндэһэн хуулита-хуули эрхын зэргэ

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Элдэб гүрэнүүдтэ юрэнхылэгшын үндэһэн хуулита-хуули эрхын зэргэ бэе бэеһээ илгардаг. Тодорхойлбол, засаг хубаарилгын байгуулгада юрэнхылэгшын эрхэ байдал элирхэйлгэдэ горитой илгаанууд бии. Зарим гүрэнүүдтэ (тэрэ тоодо Орос Уласта, Казах Уласта) юрэнхылэгшэ гүрэн түрын толгойлогшо байха зуураа засагай ямаршье һалаада - гүйсэдхэхы, хуули тогтоолгын гү, али шүүлгын (сүүдэй) - хамаатай бэшэ юм. Жэшээнь, иимэл дүрим Итальян Уласай болон Унгар Уласай үндэһэн хуулинуудта тогтоогдонхой[14].

Мүн тиихэдэ харагты

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Ажаглалтанууд

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
  1. ↑ Кто такой президент Источник: © Юридическая компания "Суворов Лигал"https://suvorov.legal/prezident/
  2. ↑ Сахаров Н. А. Институт президентства в современном мире. М.: Юридическая литература, 1994. С. 5.
  3. ↑ Гончаров В. В., Жилин С. М. Особенности использования в Российской Федерации зарубежного опыта формирования и функционирования института президента // Конституционное и муниципальное право. 2009. № 23. С. 18-22.
  4. ↑ 1 2 Каллагов Т. Э. Конституционное право Российской Федерации. Курс лекций. М.: Волтерс Клувер, 2010. С. 27.
  5. ↑ Дёгтев Г. В. Становление и развитие института президентства в России: теоретико-правовые и конституционные основы. М.: Юристъ, 2005. С. 26.
  6. ↑ Конджакулян К. М. Сущность института президентства в Российской Федерации и Республике Армения в контексте исполнительной власти // Конституционное и муниципальное право. 2010. № 10. С. 13-16.
  7. ↑ Краснов М. А. Глава государства: рецепция идеи «отцовства» // Гражданское общество и правовое государства. 2008. № 6. С. 33.
  8. ↑ Марченко М. Н. Политико-правовой статус института президента (исторический аспект) // Вестник Московского университета. Серия 11. Право. 1992. С. 7.
  9. ↑ 1 2 Каллагов Т. Э. Конституционное право Российской Федерации. Курс лекций. М.: Волтерс Клувер, 2010. С. 28.
  10. ↑ Осетров С. А. Организационные основы президентской власти в Российской Федерации // Конституционное и муниципальное право. 2010. № 7. С. 41-44.
  11. ↑ Дегтев Г. В. Становление и развитие института президентства в России: теоретико-правовые и конституционные основы. М.: Юристъ, 2005. С. 156—158.
  12. ↑ Колюшин Е. И. Конституционное право России: Курс лекций. М.: Городец, 2006. С. 273.
  13. ↑ Авакьян С. А. Конституционное право России: Учеб. курс: В 2 т. Т. 2. М.: Юристъ, 2005. С. 346.
  14. ↑ Сахаров Н. А. Институт президентства в современном мире. М.: Юридическая литература, 1994. С. 8.
"https://bxr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Юрэнхылэгшэ&oldid=185240" хуудаһанһаа абтаһан