Мүнхэ Һарьдаг
| Мүнхэ Һарьдаг | |
|---|---|
| бур. Мүнхэ Һарьдаг | |
 Зүүн Саян. Мүнхэ Һарьдаг | |
| Эгээл үндэр сэг | |
| Тулай үндэр | 3491 м |
| Нюруутай үндэр | 1581 м |
| Түрүүшын өөдөө гаралга | 1858 (Густав Радде) |
| Байһан газар | |
| 51°43′08″ с. ш. 100°35′49″ в. д.GЯO | |
| Гүрэн | |
| Регион | Буряад Улас |
| Хадын һужаа | Зүүн Саян |
| Хадын шэлэ гү, али үргэлжэ ехэ ууланууд | Мүнхэ Һарьдаг |
 РУВИКИ.Медиа дахи Медиафайл | |
Мүнхэ Һарьдаг (Мүнхэ Сагаан Һарьдаг) — Саяан уулын эгээ үндэр орьёл мүн. Ехэ Саяанай нюруу Буряад Уласай Оросой Холбоото Улас Монгол хоёрой хилэ дээрэ оршодог. Оросой Холбоото Уласай Буряад Улас ба Монгол Уласай Хүбсэгэл аймагай эгээ үндэр уула мүн. Ехэ Саяанай нэгэ хэсэг болохо зургаан орьёлһоо бүридэдэг 14 модо утатай уулын орой юм. Мүнхэ Һарьдаг (ород хэлэн дээрэ — Мунку́-Сарды́к «вечный голец») — Саяан хадын эгээл үндэр орьёлынь болоно, далайн нюрууһаа дээшэ 3491 метр үндэртэ оршодог юм[1].
Мүнхэй Һарьдагай нэрын удха
«Мүнхэ» гэжэ буряад үгэ ородшолон Мунку́ гэжэ хэлэхэдээ, ородууд «вечный, вековечный, извечный» гэһэн удхаар хэрэглэдэг, харин «һарьдаг (сарьдаг)» гэжэ үгые «Сардык» гэжэ ородшолон хэлэхэдээ, «голец» гэнэ. Тиимэһээ Мүнхэ Һарьдаг гэһэн нэрэ ород хэлэндэ «Вечный голец»[2] гэжэ оршуулагдана. Заримдаа буряадууд эгээл үндэр орьёлоо Мүнхэ Сагаан Һарьдаг гээд хэлэдэг байна — «вечный белый голец». Ушар юуб гэхэдэ, энэ үндэр һарьдагай орой хододоо сагаан саһаар ба мүльһөөр хушаатай байдаг[2][3].
Нангин шүтөөнэй газар
Мүнхэ-Һарьдаг хадаа хормойгоорнь таража ажамидардаг буряад, монгол ба һоёд арадуудай нангин газар дэбисхэр болоно. Тэрэ Абай-Гэсэр хаанай түрэһэн нютаг гэжэ тоологдодог. Мүн тиихэдэ Саян хадын олон тоото эзэд сабдагуудай байрладаг газар гээд мэдээжэ. Мүнхэ-Һарьдагай орой дээрэ эхэнэрнүүд гараха эрхэгүй байһан, харин эрэшүүүл дабажа гарахынгаа урда тээ нютагай эзэд, бурхадһаа зүбшөөл абаха ёһотой һэн.
Газар зүйн байдал
Буряад Уласай (Орос гүрэн) ба Монгол Уласай хилэ дээрэ оршодог. Ехэ Саяан хадын шэлын орьёлой дэбисхэртэ зургаан үргэлжэ ехэ уулануудһаа бүридэһэн, 14 км утышаа һунаһан зайтай хэһэг иимэл нэрэтэй.
Эрхүүгэй хабшалһаа эхилэн, Мүнхэ-Һарьдагһаа зүүлжээ Түнхэнэй Һарьдагууд нэмжынэ. Зүүн-хойто зүг тээшэнь Ахын үндэр газар оршоно. Ангар мүрэн руу зүүн талаһаань шудхан ородог Аха, Эрхүү ба Хита гэһэн үргэн голнууд Ахын хадалиг газарһаа эхиеэ абана. Хойто зүгтэнь, 2613 метр үндэртэй газар, Эхэ нуур оршодог. Урда талаһаань Мүнхэ-Һарьдагай орьёолһоо 12 модоной зайда Хүбсэгэл далай салгидан байдаг.
Мүнхэ-Һарьдагай шэлэ Альпын түхэлэй шобхо үндэр орьёлнуудтай, самсаалта хярануудтай, хадын мүльһэтэ хүндынүүдтэй юм. Эгээ үндэр болон бусад орьёлнууд дээрэнь мүнөөдөө 1,3 дүрбэлжэн модоной ниитэ талмайтай дүрбэн багахан үргэлжэ ехэ мүльһэн бии. Гол шухала хойто үргэлжэ ехэ ондоли мүльһэн 85 метр зузаантай, хахад метр хүрэтэр хахархайнуудтай, тэрэнэй гүнзэгынь 6 метр хүрэдэг. Харин мүнөө сагта мүнхэ мүльһэнэй талмай түргөөр хороно.
Мүнхэ Һарьдаг ехэнхидээ боржон шулуунһаа бүридэдэг юм. 2100 метр үндэр болотор, уһанай хүндыгөөр ой модон дайралдадаг, дээшээ ташалангуудаар — үндэр уулын нуганууд, хадын тундра болон шулуунай хүйрмэгүүд — адха арьял элбэг.
Аяншалагшадай анхарал татадаг
Байгаали шэнжэлэгшэ болон Оросой газар зүй шэнжэлдэг мэргэжэлтэн Густав Радде 1858 ондо Мүнхэ-Һарьдагай орьёл дабажа, оройдонь түрүүшынхиеэ гараһан юм.[4]
Хада хабсагай өөдэ дабан гарадаг альпинистнүүдэй гаталха замые Оросой Гүрэнэй ангилалгын ёһоор Мүнхэ Һарьдаг өөдэ дабажа гараха замууд бүлэглэжэ хэгдэхэдээ, 1Б, 2А ба 2Б гэһэн зэргэ шатануудаар гаралгын орёо хүнгэнөөрнь хубаарилагданхай. Элдэб янзын маршрут замууд тус тустаа «Динамо», «Крылья Советов», «Леонова», «Опасная», «Эскадрилья» гэхэ мэтэ өөрын нэрэнүүдтэй. Аяншалагшадай олон тоото бүлэгүүд май һарын эхиндэ һарьдагай оройдо дабажа гарадаг. Энэ саг уула өөдэ ябагаар дабажа гарахада, эгээл тааруу хаһа гэжэ тоологдодог.[5] Сагаан Эрхүү болон Мугувек голнуудай мүльһэтэһэн һабаар, үзэсхэлэнтэ һайхан гүнзэгы нарин хүндыһөө хадын орьёлдо гараха зам эхилдэг. Мүнхэ Һарьдагай оройдо гараха 1Б гэһэн ангиин эгээ хүнгэн зам хадын хойто хяраар зурыдаг.
Мүнхэ-Һарьдагай шэлын захаар Оросой Холбоото Улас болон Монгол Уласай гүрэнэй хилэ татаатай юм. Тиимэһээ хадын оройдо гарахаяа ошохынгоо урда тээ хилын харуулай албанда дуулгажа, гүрэн түрын тусхай дүримүүдэй ёһоор зүбшөөрэл абаха хэрэгтэй.
Монгол ороной дэбисхэрһээ, Хүбсэгэл далайн эрьеһээ, түхэреэн жэлэй туршада Мүнхэ Һарьдаг өөдэ 1А ба 1Б ангинуудай замаар дабажа гараха арга бии. Мон тосхоной хилын харуулай газараар гүрэнэй хилэ нэбтэрэн гараха гэбэл, Оросой Холбоото Уласай эрхэтэнэй хари гүрэн руу гаралгын паспорттай ябаха хэрэгтэй. Хэрбэеэ Буряад Уласай Түнхэнэй аймагай талаһаа Мүнхэ Һарьдаг тээшэ шэглэн ошохо гээ һаа, хилын хажуугай дэбисхэр дээгүүр ябаха эрхэ олгодог баримта дансатай байха хуулиин эрилтэ бии.
Ажаглалта
- ↑ Мунку-Сардык
- ↑ 1 2 Поспелов Евгений Михайлович Географические названия России: топонимический словарь. — Москва: АСТ; Астрель, 2008.. — С. 299. — 523 с. — ISBN 978-5-17-054966-5
- ↑ Мельхеев М. Н. Топонимика Бурятии. Улан-Удэ, 1969. С. 142—143.
- ↑ Рассказываем про крутую альпинистскую локацию в Бурятии — гору Мунку-Сардык
- ↑ Восхождение на Мунку-Сардык