Хоца Намсараев
| Хоца Намсараев | ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Түрэһэн үдэр | 1889 оной апрелиин 27 | |||
| Түрэһэн газар | Оросой эзэн хаанта гүрэн, Үбэр Байгалай можо, Дээдэ Үдын хушуун, Хориин талын дүүмын Эдэрмэг (Дээдэ Хэжэнгэ) һуурин | |||
| Наһа бараһан үдэр | 1959 оной июлиин 28[1] (70 наһатай) | |||
| Наһа бараһан газар | ||||
| Эхэтэнэй эрхын байдал | ||||
| Ажаябуулгын янза | XX зуун жэлэй үргэлжэлһэн үгөөр бэшэдэг зохёолшо | |||
| Зүг шэг | ниигэм журамай бодото байдалүнэн зүбөөр харуулалга | |||
| Жанр | үргэлжэлһэн үгөөр бэшэһэн зохёол | |||
| Шагналнууд |
|
|||
Намсараев Хоца Намсараевич (бур. — Намсарайн Хуса, 1889 оной апрелиин 27 (майн 9) түрэһэн, Хэжэнгын аймагай Эдэрмэг (Дээдэ Хэжэнгэ) һуурин — 1959 оной июлиин 28 наһа бараа, Буряадай АССР Улаан Үдэ хото) — Зүблэлтын Буряад уран зохёолшо, Буряад совет уран зохёолой үндэһэ һуури табигшадай нэгэн[2].
Yгытэй малшан Галсанай Балдан Гүнжэд гэжэ басагатай байгаа. Тэрэ басаганhаань түрэhэн «үлүү ама» дунда шадалтай Цэбэгэй Намсарай үргэжэ абаһан юм. Нэгэ мори, нэгэ торхо аарса бишыхан Хусын түлөө түлбэри болгон үгтөө hэн гэхэ.
Жэл болоод, Цэбэгэй Намсарай наhа бараа. Тиигээд бишыхан Хоца үншэржэ үлэһэн байха юм. Ерээдүйн уран зохёолшо балшар багаhаа үншэрхэ, зобохо гээшые үзэхысэ үзэhэн.
Найматай Хусада нютагай номшо үбгэн Бадлын Дагба гэдэг хуушан монголоор үзэг заажа эхилбэ. Һүбэлгэн, ухаамгай хүбүүн заажа үгэhэн эрдэмыень бэлэхэнээр ойлгожо, монгол үзэгөөр бэшэгдэһэн номуудые тордиhогүйгөөр уншадаг болоо hэн ха. «Yшөө үхибүүн байхадаа, би арадай үльгэр онтохо шагнаха дуратай hэм. Минии хүгшэн эжыhээ, нютагай үльгэршэдhөө олон hонирхолтой хөөрөөнүүдые шагнаhан байхаб. Һүүлдэнь өөрөө хөөрэдэг болоо hэм», — гэжэ Х.Намсараев хожомынь тобшо намтар соогоо бэшэhэн юм[3].
Залуу наhан
Эдир багаhаа hүхэ hүүшэ гартаа барижа, модошо дарханай мэргэжэлтэй болоhон ушарыень Хоца Намсараевай намтарта дурдангүй гаража болохогүй.
1917 ондо, февралиин хубисхалай hүүлээр, Х. Намсараев түрэл нютагайнгаа hургуулида багшаар ажаллажа эхилээ. Агууехэ Октябриин сахилгаата мүндэлөө халуун зүрхөөрөө дэмжээ hэн. 1918—1919 онуудта лама Цыден Сандановай ударилдалга доро Хэжэнгэдэ шажан мүргэлшэдэй буһалгаан боложо, тэрэниие дараха хэрэгтэ Х.Намсараев гартаа буу зэбсэг барижа хабаадаа бэлэй. «Тэрэ үеын байдал соо тэмсэл байhаншье магадгүй», — гэжэ бэеэ үлүүсэ магтангүй хэлээшэнь үнэн зүб үндэhэтэй.
Хоца Намсараев 1918 оной сентябрь hарада шэнээр эмхидхэгдэhэн, буряад хэлэн дээрэ һургалга хэгдэдэг Дээдэ Хэжэнгын hургуулида багшаар томилогдоо. Түрэл хэлэнэй багшаар Хэжэнгын ба Хориин аймагуудай һургуулинуудта ажаллаһан, һургуулинуудые хүтэлбэрилдэг Хэжэнгын таһагай даагшаар, Буряад-Монголой АССР-эй соёлой ба үндэһэтэнэй барилгын хэмжээ ябуулгануудта хабаадаһан[3].
Хоца Намсараев хоёр дахин Хориин хошуунай хорооной гэшүүнээр hунгагдаа, 1922 ондо Хэжэнгын аймагай гүйсэдхэхы хороондо эдэбхитэйгээр ажаллаа.
«1922 онhоо хойшо минии түрүүшын багахан зохёолнууд хэблэгдэжэ эхилээ hэн», — гэжэ Х.Намсараев 1952 ондо мэдүүлhэн юм.
1925 ондо Х.Намсараев Коммунис намай зэргэдэ жагсажа, өөрынгөө хуби заяае партиин хуби заяантай холбобо.
1928 болотор Х.Намсараев Хэжэнгын, Хориин hургуулинуудта багшалаа. 1928 ондо хэлэ шудалха хэрэгээр Монгол ороноор аяншалаад ерэhэн байдаг. Улаан-Yдэеэ бусаад, Буряадай эрдэм шэнжэлэлгын хороондо, хэблэлэй газарташье ажаллаа.
1928 ондо Буручкомой ажалтан, удаань Дээдэ Үдэ хотын Үндэһэтэнэй клубай дэргэдэхи үзэг бэшэг мэдэхэгүйшүүлэй һургуулиин хүтэлбэрилэгшэ болоо. 1929 онһоо Гүрэнэй хэблэлдэ ажаллаад, 1930 онһоо 1932 он болотор Москвада үнгэргэгдэһэн монгол бэшэгэй конференциин шиидхэбэринүүдые бэелүүлхэ комиссида Түбэй Хэблэлэй түлөөлэгшэ болоһон. Уласай, аймагай хэмжээнүүдэй элдэб комисси, хороонуудай хабаадагшаар ниитын ажалда эдэбхитэйгээр хабаададаг байһан, гурба дахин СССР-эй Дээдын Зүблэлэй арадай һунгамалаар hунгагдаа[3].
Ашаг үрэтэй ажал
Хоца Намсараев 1919 онһоо уран зохёолой ажаябуулга эхилһэн байна. Уран зохёолшын бэшэһэн драманууд ехэ сэгнэлтэдэ хүртэһэн байна: «Харанхы» («Темнота») (1919), «Дамби жоодшо» («Оракул Дамби») (1920), «Тёмная жизнь» («Харанхы ажабайдал») (1921), «Тайшагай ташуур» («Кнут тайши») (1943), «Жаргалай түлхюүр» («Ключ счастья») (1945), «Жэгжүүритэ гурбан» («Трое пернатых») (1946). Буряадай хүгжэмтэ-драматическа театрай тайзан дээрэ 1933 ондо «Из искры — пламя» («Мүшэнһөө — дүлэн») гэһэн зүжэг түрүүшынхиеэ табигдаа; 1945 ондо «Кнут Тайши» («Тайшагай ташуур») гэжэ зүжэг амжалтатайгаар табигдаа; 1948 ондо, «Ключ счастья» («Жаргалай түлхюур»)[4].
1930 онhоо 1932 он болотор Москвада Центроиздадта хүдэлмэрилөө. Нютагаа бусаhанай hүүлээр, Цыденжап Дон, Бавасан Абидуев, Дамба Дашинимаев гэгшэдтэй хамта «Буряад үнэн» сониной редакцида шог ёгтын таһаг хүтэлбэрилөө[5].
Буряад хүүгэдэй уран зохёолой хүгжэлтэдэ ехэ аша габьяатай. Хүүгэдтэ зорюулжа, хэдэн олон зохёолнуудые бэшээ: «Ангууша хүбүүн» гэжэ рассказ, «Гурбан нүхэд» (1944), «Залуу хүбүүд» (1949) гэһэн повестьнуудые. Арадай аман зохёолой нарин мэргэжэлтэн Х. Намсараев уран зохёолой оршон байдалда дадалга ябуулжа, «Аламжа Мэргэн», «Сагаадай Мэргэн», «Харалтуур хаан» гэһэн арадай уран һайханай шухаг бүтээлнүүдые хэблүүлээ. Тэрэнэй үлигернүүдэй заһан найруулганууд үргэн сэгнэлтэдэ хүртэжэ, хүүгэдтэ зорюулагдаһан уран зохёолой саашанхи бүтээлнүүдэй үндэһэ һуури болоһон юм[3].
1934 ондо Буряад-Монголой АССР-һээ СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүнээр һунгагдаа. Буряад-Монголой уран зохёолшодой түлөөлэгшэдэй бүридэлдэ 1936 оной апрелиин 14-һөө сентябриин 11 болотор Москва, Ленинград, Детское Село, Киев, Днепропетровск, Крым, Абхази, Аджара, Тбилиси, Ереван, Баку, Махачкала хотонуудаар ябаа.
1925 онһоо ЦК КПСС ВКП(б)-н гэшүүн.
Хоца Намсараев буряад үндэhэн уран зохёолой үндэһэ һуури табигшадай нэгэн хадаа буряад уран зохёолдо эпическэ удхатай урлалай бүтээлэй хүгжэлтэдэ хубитаяа оруулhан юм.
1936 ондо Х.Намсараев Ажалай Улаан тугай орденоор шагнагдаба. Хожомынь Ленинэй ордендо хүртөө. 1942 онhоо эхилээд, имагтал уран зохёолой ажалда бүхы шадалаа зоруюлһан байха юм.
1946 ондо Хоца Намсараевич Намсараев СССР-эй Дээдын Зүблэлэй арадай һунгамалаар hунгагдаа. Удаань 1950, 1954, 1958 онуудта тус тустаа гурбадахи, дγрбэдэхи, табадахи зарлалнуудта мγн лэ hунгагдаhыень онсолон тэмдэглэхэ хэрэгтэй бшуу.
Һонирхожо уншахаар
- Хоца Намсараевай зуун хабар: Дурдалганууд (Бγлэг авторнууд Ч.-Р. Намжилов эмхидэн бγридхэбэ. — Улаан Yдэ: Буряадай номой хэблэл, 1989)
Шагналнууд
- Ленинэй орден.
- Хоёр, Ажалай Улаан Тугай орден (тэрэ тоодо 1936 оной январиин 31-эй[6]).
- медальнууд.
Дурасхаал
- Х. Ц. Намсараевай хүдөөлүүлэгдэһэн Улаан-Үдэ хотын Түбэй хүүр газарта түүхын хүшөө гэжэ соёлой баялигуудай тоодо оронхой.
Хоца Намсараевай нэрэ зүүһэн:
- Буряадай гүрэнэй академическэ драмын театр,
- Хэжэнгын № 1 дугаар дунда һургуули (1913 ондо байгуулагдаһан),
- Улаан-Үдэ хотодо Буряадай уран зохёолой музей (1989 ондо Х. Намсараевай түрэһөөр зуун жэлэйнь ойдо нээгдэһэн),
- Улаан-Үдэ хотын гудамжа.
Ажаглалта
- ↑ 1 2 Намсараев Хоца Намсараевич // Большая советская энциклопедия (рус.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ "Хоца Намсараевич Намсараев - Краеведческий портал Бурятии и Улан-Удэ. Информационный портал Родное село". 2025-02-25.
- ↑ 1 2 3 4 "Вклад Хоца Намсараева в развитие бурятской литературы". 2025-02-26.
- ↑ "Хоца Намсараев: Путь к эпосу социалистического реализма". 2025-02-26.
- ↑ И. Ж. Шарапова 100 лет со дня рождения писателя Ц. Дона \\ Бурятия-2005: Календарь знаменательных и памятных дат / Нац. б-ка Республики Бурятия — Улан-Удэ, 2005. — 160 с.
- ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР от 31 января 1936 года «О награждении колхозников и колхозниц, представителей трудовой интеллигенции, рабочих и работниц совхозов, партийно-советских работников Бурят-Монгольской АССР и командиров Бурят-Монгольского Краснознамённого кавалерийского полка».