Буряадай түүхэ

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ

Эртэ урданай саг

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Хориин аймагай Хэнгэрэгтэ уулын шулуун зэмсэгүүд доодо палеолидай эсэсээр һара үдэрынь (450-һаа 250 мянган жэлэй саана) болотор табигдана[1].

Анаа голой зүүн эрьеын Хотыгай нэлэнхы соо, Анаа, Аалан һууринуудай хоорондо палеолидай үеын Хотык гэһэн археологиин хүшөөнүүдэй үлхөө бии. Эгээн эртын дарханай газар Хотык (4-дэхи хэмжээн) Каргинска үеын урдахи сагта (60-80 мянган жэлэй саана) хабаатай[2].

Эрхүү голой баруун эрьеын Түнхэнэй хүндыдэ, «Туяна» гэжэ байра газарта[3], балар сагай хүнүүдэй хубаарһан үлэгдэлнүүд (шэлбын ехэ яһанай хубинууд, можын болон һүеын яһанай хэһэгүүд), тэдэнь 31 ба 50 (>49.7) мянган жэлэй саанахиин гэжэ багсаамжалагдаа, мүн тиихэдэ хүнэй хэһэн шулуун зэмсэгүүд болон яһанай эд зүйлнүүд олдоһон[4][5][6].

Цветение сибирского абрикоса в Харатах.JPG
Артистка театра "Байкал" (1).jpgYoung Cossack Ivan Kudryavtsev.jpg
Староверы Тарбагатая.jpg

Буряадай түүхэ хадаа мүнөөнэй Буряад Уласай газар дэбисхэр дээрэ ажаһууһан олониитын түүхэ болоно. Бэрээн голой хүндыдэ оршодог Каменка-А һууринай А комплекс манай сагай урда тээхи 49 гү, али 41 мянган жэлнүүдэй хоорондохи хугасаа гэжэ радиоуглеродно аргаар табигдана. 5-дахи Хайнрихай хүйтэн үйлэ ябадалай һүүлдэ болоһон дунда зэргын үйлэ ябадалай нэгэниинь дээдэ палеолидай анханай (IUP) гү, али эртын (EUP) шатада хабаатай байжа магадгүй[7]. Термолюминесцентнэ ба радиоуглеродно арганууд Баруун-Аалан-1 гэһэн зургаадахи литологическа үеын доодо хэмжээндэ 35,500 ± 4000 жэлэй, долоодохи литологическа үеын хушалтада — > 39,800 жэлэй болзор гэһэн һара үдэр гарана[8].

«Подзвонкая» гэһэн һуурижуулга һүүлшын палеолидай эхин үедэ (40 мянган жэлэй саана багаар) бии байгаа[9][10].

Хотык-3 гэһэн һуурижуулгын 30-40 мянган жэлэй саада тээ бии болоһон тухайнь һара үдэр табигдана[11]. «Варварина Гора» гэһэн һуурижуулга[12] 34,9 мянган жэлэй саада тээ малохедэй дулаарха үеын эсэстэ амидаралтай байгаа. Үбэр Байгалай хизаарай Толбого һуурижуулга, Варварина Гора, Каменка — А комплекс, Подзвонкая ба Үбэр Байгалай Мастерово Хада болон Арта-2,3 гэһэн буряад хүшөөнүүдтэй хамта толбогын соёл элирүүлхэ арга олгоно. Үбэр Байгалай һүүлшын палеолидай эртын үеын тад ондоо үзэлтэ хадаа шулуунай үйлэдбэриин шанар шэнжэ зэргэсүүлхэдэ, куналейн соёл болоно, юундэб гэхэдэ толбогойхид гол түлэб хабтагар шулуу хэрэглэдэг байһан байна, куналейнхид гол түлэб үзүүртэй мондогор шулуугаар зэр зэмсэгээ бүтээдэг байгаа. Куналейн соёлой үндэһэн хүшөө (Куналей) Бэшүүрэй аймагта бии юм[13].

Үдэ голой хүндыдэ оршодог Санный Мыс гэһэн һуурин 25 мянган жэлэй саада тээ байгаа[14], Сэлэнгэ мүрэнэй хүндыдэ оршодог Ошурково байра газар — 10,900±500 жэлэй саада тээ[15]. Хяагтын-Адаг 3 ба Хяагтын-Адаг 17 гэһэн һуурин газарнууд 11-12 мянган жэлэй саана бии байһан юм[16]. Баян гэжэ нэрлэгдэһэн нэбшэгэр хүбшэ соо Хёлго голой уhанай нюрууhаа 130—160 м үндэртэ Баян гэһэн эртэнэй шулуун зэбсэгтэ үеын һуурин газар бии. Хориин һууринһаа 15 км зүүн тээшээ, Она голой баруун эрьедэ, Хотогой-Хабсагай I (Сапун уула) гэһэн эртэнэй шулуун зэбсэгтэ үеын байра газар бии. Хэнгэрэгтэ уулын һалаа шэлэнүүд дээрэ Алан тосхон шадар оршодог Барун-Алан-1 һуурин газар хадаа археологиин хүшөөнүүдэй үлхөөнүүдтэй танилсуулна: дундын эртэнэй шулуун зэбсэгтэ үе шатын һууринууд, хүлэр болон түмэр зэбсэгтэ зуун жэлнүүдэй үеын һууринууд, хабсагайнууд дээрэхи зурагууд[17].

Хяагтын-Адаг-3 гэһэн хэһэг газарта Хяагтын-Адаг һууринай хажууда олдоһон, генетикгүүдэй шэнжэлһэн эртын урданай сагай хүнэй шүдэнэй эзэнэйнь геном, 14 мянган жэлэй саата тээ амидарһан, эртын хойто евразиинхидһаа (Ancient North Eurasian (ANE) (Мальта) ба зүүн-хойто азиинхид (Northeast Asian (NEA) гаралтай гэжэ харуулаа. Сэлэнгын соёлой түлөөлэгшэдэ UKY001 Y-хромосомын гаплобүлэгэй C2a2-M217>C-F3918* (ISOGG 2019) ба митохондриальна гаплобүлэгэй C4 гэжэ элирүүлэгдэһэн байна[18].

Мезолидэй үедэ (Ивалгын аймагай) Халютын аршаанай газар нютагай, урданай үеын Халюутын байра газарнууд хабаатай, Хойто-Байгалай аймагай VIII Байгалай (Лударь 1) эгээл урданай байра газарнууд ороно.

Урданай хунну хүүрэй малталганууд Оргойтон (хаанай үхээрэй добуун). Зарубино һуурин, Зэдын аймаг, 2009 оной август һара

Неолидай үедэ иимэ байра газарнууд ороно: Ехэ Амалат голой зүүн эрьеын Байсар (Баунтын аймаг), Гунда ба Аршан нуурнуудай хоорондохи Гунда, Турхул (Яруунын аймагай) Турхул нуур дээрэхи, Дундухул (Хэжэнгын аймаг), Гаргын-Адаг (Хурамхаанай аймаг), Баатар хада, Ехэ болдог, Бамбын-Адаг (Улаан Яр), Тулдуунэй-Адаг (Муяын аймаг), Орлиг Аха голой баруун эрьедэ (Ахын аймаг), Нэрэгүй (Безымянка) (Байгал шадарай аймаг), Арсентьево (Сэлэнгын аймаг), Котельниковой, Талая (зуһаланууд Горемыкиин 1), Байгалай VII (Хойто-Байгалай аймаг), Жемчуг горхоной адагта Жемчуг (Түнхэнэй аймаг), Некрасовка Улаан-Үдэдэ, Доодо-Она, Хотогой-Хабсагай II (Хориин аймаг), Баргажан гол дээрэхи Адамово (Баргажанай аймаг), Байгал — Хударын байһан газар, Быково — Байгал — Худара (Кабанскын аймаг), хүдөөлүүлгэ Улаан-Үдын Шэнэ Шишковко, Зеленхоздохи хүдөөлүүлгэ, 7 мянган жэлэй саада тээхи[19].

Академик А. П. Окладников 1927 ондо Кабанск болон Фофаново һууринуудай хажууда (Байгал шадарай болон Кабанскын аймагуудай хилэ дээрэ) хүлэр зэбсэгэй ба түмэр зэбсэгэй үеын, һүүлэй неолидай үе тон һайнаар элирхэйлһэн зэр зэбсэгүүдтэй (м.э.урид 2-дохи мянган жэл) элдэб сагай хүдөөлүүлгэнүүдые олоһон байна. М. М. Герасимов 1934 ондо Фофаново һууринай хажууда (Фофановын хүдөөлүүлгэ) глазковско түхэлэй зэр зэмсэгтэй ехэнхи хубидаа һандарһан хүдөөлүүлгэнүүдые малтажа гаргаһан байна[20]. Китойн соёлой Фофановын хүдөөлүүлгэдэ 11 һара үдэрнүүд абтаһан байна — манай ээрын урда тээхи 6460 онһоо 5220 он болотор[21].

Сэлэнгын аймагай Темниковэй агы хүлэр ба эртын түмэр зэбсэгэй үе шатын хадын зурагуудаар суутай. Улаан охроор бүтээгдэһэн хада хабсагайн зурагууд петроглифуудай «сэлэнгын бүлэгтэ» хабаадана. Хүнүүдэй бэеын түхэл, шубуудай дүрэнүүд, шэдитэ ба наранай тэмдэгүүд, хашаанууд гэхэ мэтын дүрсэлэн зураглалганууд.

Эндэ ажаһууһан протомонгол обогууд хабтагай хүүрэй соёл бии болгоһон юм[22][23]. Хүлэр зэбсэгтэ үедэ хабаатай: Анаа дасанай, Анаа дацан-2-ой, Онииин гэһэн урданай хүүрнүүд[24], Алташын, Баян, Алцак I, Алцак II, Ангир, Челсан, Хукто-Хаан (1-7), Хайласын I, хада хабсагайн шулуунууд дээрэхи бэшэгүүд Малтай-Шулуун (Ангир), Баин-Хара, Городовой Хабсагай, Эрхүүгэй агы, Мондогор-Хабсагай, Наран (Наран-Хабсагай), Хотогой-Хабсагай, Алташын бэшэлгэ, II Хайласын бэшэлгэ.

Түмэр зэбсэгтэ үедэ ороно: Хукто-Хаанай хүдөөлүүлгын газар (8), Дунгуйн-Адагай байһан газар, Баранчеевын нуурдахи байра газар, Хорибятын байра газар, Сагаан-Шулуун, Берла 1 ба Байкальское I—V гэһэн урданай хотын һууринууд.

Зурагуудай үзэсхэлэн[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  • Хабтагар хүүр. Хүлэр зэбсэгтэ үе, Хориин аймаг, Буряад орон

    Хабтагар хүүр. Хүлэр зэбсэгтэ үе, Хориин аймаг, Буряад орон

  • Бага-Заря бэшэмэл

    Бага-Заря бэшэмэл

  • Баян-Үндэр

    Баян-Үндэр

  • Хорёо-Шулуун гэһэн шулуун хэрэм

    Хорёо-Шулуун гэһэн шулуун хэрэм

Буряадай дэбисхэр дээрэхи түрүүшын гүрэн түрэнүүд ба отог угай бүридэлнүүд

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Ивалгын (хүнүүгэй) урданай хотын һуури (манай ээрын урдахи I зуун жэл — манай ээрын I зуун жэл)

Хабтагай хүүрэй соёлһоо гадна, энэл үедэ (бусад тоосоогоор бүри эртэшье) Буряад орондо (мүн Үбэр Байгалай хизаарта, Алтайда, Монголдо) нүүдэлшэ зоной үшөө нэгэ соёл — хэрэгсүүр соёлой түлөөлэгшэдэй бии байһаниинь тэмдэглэгдээ. Хэрэгсүүр (керексур) хадаа түбтөө шулуун шорой хоёрһоо бүридэһэн далантай, 20 м хүрэтэр диаметрай шулуун хашаатай хүдөөлүүлгын хүшөөнүүдэй нэрэ болоно. Эдэ хүшөөнүүдэй сэхэ дээшээ бодоһон гайхалтай тулгануудые — бугын шулуунуудтай холбоохо хэрэгтэй байдаг. Хэрэгсүүрнүүдэй түлөөлэгшэд бүхыдөө шахуу европеоидууд байһаниинь һонирхолтой[25].

Манай ээрын бэлшэр дээрэ мүнөөнэй Буряадай урда аймагууд Хунну гүрэн түрын хойто хубиие бүридүүлһэн — урданай нүүдэлшэ арадай, манай ээрэһээ урда тээхи 220 онһоо манай ээрын II зуун жэл хүрэтэр Монголой үндэр тала газарта һуурижаһан. Хунну гүрэнэй һандарһанай һүүлдэ газар нютагуудынь Сяньбиин (93—234) болон Жужаниин хаанта уласай (330—555) мэдэлдэ ороһон байна[26].

VII—VIII зуун жэлнүүдтэ мүнөөнэй Буряадай урда талын зарим тэды хубяараа Зүүн Түүрэг хаанта уласай (603—744) мэдэлдэ байһан һүүлдэ Уйгар хаанта уласаар (745—847) һэлгэлдээ.

X—XI зуун жэлнүүдтэ мүнөө үеын Буряадай урда талын хахадынь Кидани гүрэнэй (907—1125) бүридэлдэ ородог байһан.

Меркидүүд (монг. мэргэд) XIII зуун жэлэй эхин болотор урда талын Буряад орондо һуурижаһан байдаг[26]. Үлэһэн арадууд бусад монгол отогуудтай ниилээ, зариманиинь баруун зүг руу нүүгээ. Буряадуудай дунда меркидүүдһээ уг гарбалаа татаһан отогууд бии.

Баядууд — монгол угсаатан, мүнөө үеын Буряадай урда талын нютагуудые эзэлэн һууһан. XVII зуун жэлдэ зарим баяадууд баруун зүг руу нүүжэ, Дзабхан, Дэлгэр-Мүрэн голнуудай шадар Хангайн баруун һалаа шэлэнүүд дээрэ, хожомынь Монголой Алтайһаа саашаа Джунгариин хаанта гүрэндэ һуурижаһан байна.

IX—XIII зуун жэлнүүдтэ хори-тумаадууд (түмэд) мүнөө үеын Эрхүү можын болон баруун урда талын Буряадай газар дэбисхэр дээрэ ажаһуугаа, XIII зуун жэлдэ Дотор-Монгол руу нютагаа урилжа нүүһэн[26]. Хойто Буряад орониие барга-монголшууд һуурижуулаа, хожомынь тэдэ баһал Дотор-Монгол руу ябаһан[26].

Монголой эзэн хаанта гүрэнэй бүридэлдэ

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

1206 ондо — Тэмүүжэнэй Чингис хаан болоһон тухай болон Агууехэ Монголой эзэн хаанта гүрэнэй тогтоһон тухай тунхаглалга болоо, тэрэнэй хүбүүдэйнь, аша зээнэрэйнь үедэ Адриатикһаа Номгон далай хүрэтэр, Байгал далайе тойроод һууһан угсаатанай Буряадай газар дэбисхэрые оруулан таран дэлгэрээ бшуу.

1266 ондо — Монголой эзэн хаанта гүрэн тус тустаа уласууд боложо һалаашьеһаа, хаан тайжанар Хубилай хаанай ахалагша засагыень ёһын тэдысэ зүбшөөгөө.

Мүнөөнэй угсаатанай Буряад орон XVII зуун жэл хүрэтэр Хойто Юань гэһэн Монгол гүрэнэй хуби байгаа.

XVII зуун жэлэй эхеэр Монголһоо абан хойто зүг руу Үбэр Байгалай буряад зондо Гелугпа заншалай түбэд буддын шажан нэбтэрэн ороод, XVII зуун жэлэй һүүл багаар — XVIII зуун жэлэй эхеэр Үбэр Байгалай бүхы газар дэбисхэрээр тараһан байха юм. Эгээл түрүүндээ гол түлэб һаяхана Халха-Монголһоо гараһан сэлэнгын ба зэдын буряадуудай угсаата бүлэгүүд соо дэлгэрһэн байгаа.

Зурагуудай үзэсхэлэн[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  • Бүрин-Хаан уулада Баатарай дүрэ

    Бүрин-Хаан уулада Баатарай дүрэ

  • Буряад һэеы гэрнүүд

    Буряад һэеы гэрнүүд

  • Боргойн тала

    Боргойн тала

  • Чингисхан

    Чингисхан

Хаанта ород гүрэнэй, Оросой эзэн хаанта уласай бүридэлдэ

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Первый в Забайкалье Свято-Троицкий Селенгинский мужской монастырь был основан по приказу царя Фёдора Алексеевича в 1681 году.

XVII зуун жэл[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

1628 оной намар Пётр Бекетовэй отряд Ангара өөдэ дээшэлжэ ябахадаа, доодо үдын ба балаганай буряадуудай газар дайдада хүрэжэ ерээ.

1639 ондо Үбэр Байгалай хизаарта түрүүшын ород шэнэ газар нээгшэд ерэбэ. Максим Перфильев Витим голоор дээшээ гаража, Ципа голой адагта хүрөө. Иван Похабов 1647 ондо Байгал далайе мүльһэн дээгүүр ябажа гаталаад, Монголой Урга хүрөө һэн. Жэл үнгэрһэнэй хойно энэ нютаг можо руу ородуудай байрлуулга боложо эхилээ — 1648 ондо Иван Галкин Баргажанай модон бэхилэлтэ (Баргузинский острог) байгуулаа.

1652 ондо Баунтын модон бэхилэлтын һуури табигдаа, 1653 ондо Иргениин модон бэхилэлтэ, 1658 ондо Тэлэмбын ба Нэрчинскын модон бэхилэлтэнүүд, 1662 ондо Кучидэйн модон бэхилэлтэ, 1665 ондо Селенгын модон бэхилэлтэ, 1666 ондо Үдын модон бэхилэлтэ байгуулагдаа. Саашадаа Сэлэнгэ мүрэн дээрэ Кабанскын болон Ильинскын модон бэхилэлтэнүүд баригдаа.

Ерофей Бурдуковский 1674 ондо Түнхэнэй модон бэхилэлтэ байгуулаа. Тэрэ 20 гаран жэлэй туршада модон хэрэмэй түрүүшын хэрэг эрхилэгшээр алба хэжэ, Түнхэнэй голой хүндыдэ эдэй засагай болон хүдөө ажахы эрхилэлгын хүгжэлтэдэ ехэ юумэ хэһэн байна.

Сэлэнгын баруун һалаа болохо Итанца голой адагта 1679 ондо Итанцын модон бэхилэлтэ баригдаа.

Ороcой гүрэн түрэ болон Цинэй эзэн хаанта гүрэнүүдэй хоорондо 1689 ондо Нерчинскэ хэлсээн баталагдаа. Аргунь голоор хилэ табигдаһан байна.

Тиигэжэ 17-дохи зуун жэлэй эхиндэ Баруун Сибириие эзэмдэһэн Оросой гүрэн монгол угсаатанай һуурижаһан газарай баруун болон хойто хилэнүүдтэ дүтэлөөшье һаа, хэдыхэн саг соо тогтожо, Байгал шадарай дайдада модон бэхилэлтэнүүдые болон бэхижүүлгэнүүдые барижа эхилээ.

Хүсэ ехэтэй шэнэ Цин гүрэнэй 1618 ондо Зүүн Азиин карта дээрэ бии болохотой хамта Ород ба Хитад гүрэнүүдэй шэнэ мэдэлэй газарнуудта тон дүтэ байһан Монгол руу энэ гүрэнэй бодолго улам эдэбхитэй болоһон байна.

Монголой засаг баригшадай хоорондын зүрилдөөнүүдэй үе ашаглажа, Ород гүрэн Хитадтай — Нерчинскэ (1689) ба Хяагтын (1727) хэлсээнүүдые баталһан, тэрэнэй ёһоор Байгал шадарай ба Үбэр Байгалай хизаарнууд Ород гүрэндэ үгтэһэн, Монголой үлэһэн хубинь Цин эзэн хаанта гүрэнэй можо болоо.

XVII зуун жэл болотор мүнөөнэй Монголой, Дотор-Монголой, Буряад ороной бүхы газар дэбисхэрээр монгол угсаатан ямаршье һаалтагүйгөөр зөөжэ амидардаг байгаа. Буряадай Ород гүрэнтэй нэгэдэлгын үедэ нютаг хизаарта элдэб янзын монгол хэлэтэй омогууд байжа байгаа (эхиридүүд, булагад, хорид, сартулнууд, сонголнууд, хонгоодорнууд г.м.) эдэ нүүдэл байдалһаа боложо, буряад хэлэнэй нютаг аялгануудай олон янзатай, үндэһэн хубсаһанай, ёһо заншалнуудай илгаануудтай байна гэжэ тодорхойлогдоо.

Зурагуудай үзэсхэлэн[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  • Найман ханатай гэр

    Найман ханатай гэр

  • Посольскын Спасо-Преображениин һүмэ

    Посольскын Спасо-Преображениин һүмэ

  • Дээдэ Үдэ хото

    Дээдэ Үдэ хото

XVIII зуун жэл[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

1727 ондо Буринай ба Хяагтын хэлсээнүүдтэ Үбэр Байгалай хизаарай Ород гүрэнэй эзэмдэлгэдэ ороһон тухайнь тэмдэглэгдэжэ бэшэгдээ, тиигэжэ Буряадай Ород гүрэндэ оролго энээгээр дүүргэгдээ. Ород-Хитадай хилын харуул бүхы һунаһан зайдань улам шангадаһан байна. Ородуудтай хамта хилэ хамгаалгын газарнуудые буряадууд, эвенкнүүд харууһалдаг байгаа. Ородой дүүрэн эрхэтэ түлөөлэгшэ С. Л. Владиславич-Рагузинский хилэ хамгаалгын албанда буряадуудай хэһэн үйлэ хэрэгүүдтэ үндэр сэгнэлтэ үгөө: «Тэдэнэр Ород гүрэндэ үнэн сэхээр алба хэнэ, жэнхэни ородуудһаа дутуу бэшээр». 1728 ондо сэлэнгын долоон уг гарбалда, хориин буряадуудай арбан нэгэн уг гарбалда «Жэншэдгүй алба хэһэнэйнь түлөө» тусхай тугуудые барюулха тухай зарлиг гаргагдаһан юм. 1764 ондо полк бүхэндөө зургаан зуугаад хүнһөө бүридэһэн буряад хасагуудай 4 полк байгуулагдаа[27].

Эзэн хаан Елизавета Петровна 1741 ондо 150 ламанартай 11 дасанай бии байһые хуулита болгоо.

XVIII зуун жэлдэ мүргэлэй хуушан заншал баримталагша һүзэгтэн-шэмээшэгүүдые Буряад орон руу нүүлгэһэн байна.

Зурагуудай үзэсхэлэн[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  • Анаагай дасан

    Анаагай дасан

  • Сэлэнгын Спассай һүмэ

    Сэлэнгын Спассай һүмэ

  • Шэмээшэг хүнэй гэр

    Шэмээшэг хүнэй гэр

  • Декабристнуудай музей

    Декабристнуудай музей

XIX зуун жэл[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Сэлэнгын мушкетёрнуудай полкын хүндэлэлэй самбар

1812 оной Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда Наполеоной сэрэгүүдтэ эсэргүүсэхэ тулалдаануудта Сэлэнгын ябаган сэрэгэй 41-дэхи полк хабаадаа.

Петровскын заводто сүлэлгынгөө болзор гаража дүүргэһэнэйнгөө һүүлээр 14 декабристнууд Буряад орондо үлэжэ һуурижаһан байна.

1851 ондо Байгалай үмэнэхи нютаг Эрхүүгэй можоһоо илгагдажа, Үбэр Байгалай хизаар болгогдожо шэнээр байгуулагдаа.

I Николай эзэн хаанай зарлигаар 1851 оной мартын 17 (30)-да Үбэр Байгалай хасаг сэрэг байгуулагдаа. Сэрэгэй бүридэлдэ гурбан морин сэрэгэй полкнууд ба гурбан ябаган сэрэгэй бригадануудта: Верхнеудинскын 1-дэхи, 2-дохи, 3-дахи ород полкнууд, 4-дэхи тунгус (эвенк) полк, 5-дахи, 6-дахи буряад полкнууд ородог һэн. Сэрэг дотоодын алба хэжэ, Ород — Хитад гүрэнүүдэй хоорондохи хилэ харууһалдаг байгаа.

Урдань Зүүн Сибириин генерал-губернаторствын мэдэлдэ байһан Үбэр Байгалай хизаар 1884 ондо шэнээр байгуулагдаһан Примориин генерал-губернаторствын бүридэлдэ оробо.

Шэтэ хотодо 1897 ондо ород, буряад хэлэнүүд дээрэ «Зүүн захадахи ажабайдал» гэжэ түрүүшын газетэ хэблэгдэжэ эхилээ.

1897 оной хүн зоной тоо бүридхэн бэшэлгын тоосогоор Үбэр Байгалай хизаарта 672 072 хүн ажаһуугаа.

XX зуун жэл[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

1900 ондо Үбэр Байгалай түмэр харгаар саг үргэлжын хүдэлөөн нээгдээ.

Зурагуудай үзэсхэлэн[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  • Наймааша хүнэй гэр

    Наймааша хүнэй гэр

  • Хаанай илалтын баярай бүхөөг

    Хаанай илалтын баярай бүхөөг

  • Байгал тойроһон түмэр харгы

    Байгал тойроһон түмэр харгы

Зүблэлтэ Уласай бүридэлдэ

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Найрай талмайда ундэһэтэнэй бүхэ барилдаан. 1904 оной зүраг.
Монгол-Буряад ба Буряад-Монголой АО 1922 оной эхиндэ

1917 ондо буряадуудай түрүүшын үндэһэтэнэй гүрэн — Буряад-Монголой гүрэн байгуулагдаһан.

Үбэр Байгалай Зүблэлтэ съезд 1918 ондо Үбэр Байгалай нютаг орониие можо болгоһон тухай соносхобо.

Зүблэлтэ засаг Буряадай газар дэбисхэр дээрэ 1918 оной февраль һарада байгуулагдаһан аад, 1918 оной зун засагынь унагаагдаа. Үбэр Байгалай хизаарта япон сэрэгүүдэй дэмжэлгээр Атаман Семёновэй сэрэгэй хатуу засаг байгуулагдаа. 1918 оной август һарада Транссибириин түмэр замай шадархи Буряадай газарнуудые Японой сэрэгүүд булимтаран эзэмдэжэ абаа, 1919 оной апрель һарада — Америкын сэрэгэй экспедициин хүсэнүүд эзэмдэбэ.

1919—1920 онуудаар Буряадай газар дэбисхэр дээрэ хэдэн үндэһэтэнэй ба «сагаантанай» засагай газарнууд хүдэлөө: Буряад-Монголой гүрэн, шажанай толгойлогшо байһан Балагадай гүрэнэй засаг түрэ, Агууехэ Панмонголой гүрэн.

Улаан Арми 1920 оной мартын 2-то партизануудай дэмжэлгээр Верхнеудинск хото бусаажа абаа. Баруун Буряадай газарнууд РСФСР-эй бүридэлдэ, зүүн Буряадай газарнууд Алас Дурнын Уласай (ДВР) бүридэлдэ ороо. Верхнеудинск 1920 оной апрель һараһаа — октябрь һара болотор Алас Дурнын Уласай ниислэл хото байгаа.

1921 ондо Буряад-Монголой бэеэ дааһан можо (Агын, Баргажанай, Хориин ба Шэтын аймагууд; тойрогой түб — Шэтэ хото) Алас Дурнын Уласай бүридэлдэ байгуулагдаһан байна.

РСФСР-эй бүридэлдэ 1922 оной январиин 9-дэ Монгол-Буряадай бэеэ дааһан можо бии болгогдоо (Түнхэнэй, Алайрай, Эхэрэд-Булагадай, Боохоной, Сэлэнгын аймагууд; тойрогой түб — Эрхүү хото). Засагай хүтэлбэри хадаа сэрэгэй хубисхалай хороон БурРевком болоно. БурРевкомой (Зүблэлтэ Буряад-Монголой) түрүүшын хүтэлбэрилэгшэ Эрхүүгэй большевик, буряад М. Н. Ербанов байгаа.

Буряад-Монгол АССР[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Алас Дурнын газарнуудһаа гадаадын эзэрхэгшэд гаргагдажа, Алас Дурна Уласай РСФСР-эй бүридэлдэ орожо ниилэһэнэй удаа 1922 оной ноябрь һарада хоёр бэеэ даажа амяараа байһан можонууд нэгэдээ, 1923 оной майн 30-да Верхнеудинск хото ниислэлтэй Буряад-Монголой Бэеэ дааһан Зүблэлтэ Социалис Улас байгуулагдажа, РСФСР-эй бүридэлдэ ороһон байна. Энэ үдэр Буряад Уласай байгуулагдаһан үдэр гэжэ тоологдодог юм.

1930 оной июлиин 30-да Зүүн Сибириин хизаар (түб хото — Эрхүү) байгуулагдаа, тэрэнэй бүридэлдэ Буряад-Монголой АССР ороо.

Буряад орондо үйлэдбэрижүүлгын үе үйлэдбэриин томо эмхинүүдэй барилгаар, бүхы бүтээлнүүдэй нилээдгүйн дээшэлэлгээр, СССР-эй ажахынууд хоорондын харилсаанай системэдэ бата бэхеэр оролгоор ушарлаһан байна. Тиигэжэ нэгэдэхи ба хоёрдохи табан жэлэй түсэблэлгын жэлнүүдтэ гүрэнэй удха шанартай үйлэдбэринүүд ашаглалгада тушаагдаа: Улаан-Үдын дулаасуулгын зайн галай станцитай паровоз болон вагон бүтээлгын завод (1932—1937), оньһо механизмын хүсөөр шэл үйлэдбэрилгын завод (1930—1935), тээрэмын завод (1933—1935), Зэдын вольфрам-молибденэй комбинат (1934—1936). Гэхэтэй хамта, энэл сагта нютагай томо үйлэдбэриин эмхинүүд баригдаа: Улаан-Үдэ хотын зайн галай станци, Улаан-Үдын онгосо заһабарилгын завод, Дээдэ-Онгостойн хирпиисын завод, шохойн завод, һэеын үйлэдбэри, оньһо механизмын хүсөөр хилээмэ баридаг хоёр завод. Хоёрдохи табан жэлэй түсэблэлгын жэлнүүдэй туршада 85 шэнэ фабрика заводууд ашаглалгада тушаагдаа. Уласта 1937 он болотор 140 томо үйлэдбэриин эмхинүүд тоологдожо, үйлэдбэриин үйлэдбэрилгын бүхы бүтээлнүүдэй хуби 71,1 % байгаа.

Улаан-Үдын хотын захиргаанай байшан

1923 ондо уласай байгуулагдахада, буряад-монгол хэлэн албан ёһоной хэлэн гэжэ баталагдаа. Буряадууд өөһэдынгөө босоо монгол бэшэгээ албан ёһоор хэрэглэдэг байгаа. Теэд 1933 ондо энэ хэблэлэй үзэг хоригдоһон байгаа. Иимэ хорюулай байбашье, энэ хэлэн албан ёһоор «буряад-монгол хэлэн» гэжэ нэрлэгдэжэ үргэлжэлһөөр байгаа. 1931—1938 онуудта буряад-монгол хэлэн лата үзэгтэ оруулагдаа. Лата үзэг анха түрүүшынхиеэ буряадуудай хэлэнэй нютаг аялгын илгаа эли тодоор харуулаа, тэрэл үеэр лата хэлэн дээрэ бэшэгдэдэг буряад хэлэн үшөөл монгол хэлэнэйнгээ үндэһэ һуури орхиһон: үгын һан, хэлэнэй түхэлэй дүрим, хэлэлгын найруулга г.м. Шэнэ литературна хэлэнэй үндэһэн буряад хэлэнэй яряанай түхэлһөө абтажа, удаадахи үедэ бүхы хэблэлнүүд хэблэгдэжэ байгаа. 1939 ондо кирилл үзэгэй оруулагдахада, байдал хубилжа эхилээ. Кирилл үзэг графическа онсо шэнжэтэй байһан дээрэһээ буряад хэлэнэй нютаг илгаа улам ехээр элирүүлээ. Буряад-монгол хэлэнэй олон литературна бэшэгэй түхэлнүүд хуушарһан гэжэ ёһын тэдыдэ тоологдожо, шэнэ буряад литературна хэлэндэшье, монгол хэлэндэшье кирилл үзэгтэ оршуулагдахадаа, хэрэглэгдэхэеэ болиһон байна.

В 1931—1938 годах бурят-монгольский язык был переведён на латинский шрифт. Латиница впервые наглядно показала диалектные различия бурят, но при этом бурятский язык, написанный на латинице, все ещё продолжал сохранять свою монгольскую основу языка: лексику, грамматические правила, стилистику и т. п. Ситуация начала меняться в 1939 году с введением кириллицы, когда за основу нового литературного языка была взята лишь разговорная форма языка, на котором в последующий период печатались все издания. Кириллица в силу своей графической особенности ещё более выявила диалектные различия бурят. Многие литературные письменные формы бурят-монгольского языка были формально признаны устаревшими и были исключены из употребления как в новом бурятском литературном языке, так и в монгольском языке при его переводе на кириллицу.

Верхнеудинск хото 1934 ондо Улаан-Үдэ гэжэ нэрэтэй болоо.

Зүүн Сибириин хизаар 1936 оной декабриин 5-да Зүүн Сибириин можо (түб хото — Эрхүү) болон Буряад-Монголой АССР (ниислэл хото — Улаан-Үдэ) болгогдожо хубаагдаа.

1937 оной сентябриин 26-да Зүүн Сибириин хизаарай Эрхүүгэй болон Шэтэ можонууд гэжэ хубаагдахадань, Усть-Орда болон Ага Буряадай Үндэһэтэнэй бэеэ дааһан тойрогууд болгогдожо Буряад-Монголой АССР-эй бүридэлһөө илгагдаһан байгаа.

Зүблэлтэ сэрэгшэдэй ба ара талын хүдэлмэрилэгшэдэй баатаршалгада зорюулагдаһан хүшөө

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ Буряад оронһоо фронтдо 120 мянган хүн сэрэгтэ татагдаһан, 34,2 мянган хүн наһа бараһан, 6,5 мянган хүн эрэмдэг бэетэй боложо бусаһан байна. 36 хүн Зүблэлтэ Холбооной Баатарай нэрэ зэргэдэ хүртөө, 11 хүн Алдар солын орденой бүхы шатануудые зүүгшэд, 37 мянган хүн орден ба медальнуудаар шагнагдаа[28].

Буряад-Монголой АССР 1958 оной июлиин 7-до СССР-эй Дээдын Зүблэлэй Президиумэй зарлигаар Буряад АССР гэжэ нэрлэгдээ.


Буряадай радиодамжуулгын хорооной байшан

Буряадай АССР-эй Дээдын Зүблэл 1990 оной октябриин 8-да Буряадай Зүблэлтэ социалис Уласай гүрэнэй бүрин эрхэтэ байдалай тунхаглал абаһан байна. Энэ баримта бэшэгэй ёһоор, Буряад орон автономито байдалһаа арсажа, өөрын дэбисхэр дээрэ Буряадай ССР-эй гүрэнэй бүрин бэеэ даанги байдал соносхобо. Энээнhээ хойшо Буряадай арад зон уласай бүрин бэеэ даанги байдалай түлөөлэн абагша болон засаг түрын ори ганса узуур унги гэжэ соносхогдоо. Буряадай ССР гүрэнэй ажабайдалай ямаршье асуудалнуудые шиидхэхэ талаар, тэрэ тоодо үндэһэтэнэй, эдэй засагай, байгаали хамгаалгын, ниигэмэй, соёлой, эрдэмэй болон ажалшадые бүридхэхэ бодолгын талаар бэеэ дааһан гэжэ бүхэлэгдэһэн байдал тогтоогдоо. Уласай газар дэбисхэр дээрэ Буряадай ССР-эй Үндэһэн хуулиин болон хуулинуудай дээгүүр хүсэтэй байлга эрхэ тунхаглагдаа. РСФСР-эй болон СССР-эй хуулинууд холбоото уласай засаг зургаануудта һайн дуранай эрхэ этигэлдэ тааража даалгагдаһан, эрхэ мэдэлэй ёһоор абтаһан байбал, уласай газар дэбисхэр дээрэ хуулиин эгээл ехэ эрхэ хүсэтэй гэжэ соносхогдоһон байгаа. Буряадай ССР өөрын эрхэтэнэй эрхэтэй, республикын албан ёһоной хэлэнүүд ород, буряад гэжэ хэлэгдээ. Буряадай ССР өөрын эрхэтэнэй эрхын байдалтай, уласай албан ёһоной хэлэнүүд буряад, ород хэлэнүүд гэжэ загдаа. Буряад Уласай Арадай Хурал «Буряад Уласай гүрэнэй бүрин эрхэтэ байдал тухай тунхаглал хүсэгүй болобо гэжэ тоолохо тухай» Буряад Уласай № 1004-II дугаартай хуули абтаа[29].

1990 оной апрель һарада Леонид Потапов КПСС-эй Буряадай можын хорооной нэгэдэхи секретаряар һунгагдаһан байна (һунгалта альтернативна ёһоор үнгэргэгдөө). Тэрэ 1990 ондо ЦК КПСС-эй гэшүүнээр һунгагдаһан. 1990 онһоо 1993 он болотор Орос гүрэнэй арадай һунгамал байгаа. Буряадай ССР-эй Дээдын Зүблэлэй хуралдаан дээрэ 1991 оной октябрь һарада уласай Дээдын Зүблэлэй түрүүлэгшээр һунгагдаһан байна. 1993 оной декабрь һарада Буряадай хоёр мандадтай һунгуулиин 3-дахи тойрогһоо Холбоото Уласай Зүблэлэй гэшүүнээр һунгагдаа, тиихэдээ һунгагшадай 39,06 % дуугаар гараа. Хүдөө ажахын бодолгын хорооной гэшүүн байгаа.

Зурагуудай үзэсхэлэн[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  • Буряад ороной түмэр замай унаа тээбэри

    Буряад ороной түмэр замай унаа тээбэри

  • Г. Ц. Цыдынжаповай нэрэмжэтэ оперо болон баледэй Буряад театр

    Г. Ц. Цыдынжаповай нэрэмжэтэ оперо болон баледэй Буряад театр

  • Улаан-Үдэ хотын Соведуудай талмай

    Улаан-Үдэ хотын Соведуудай талмай

  • Гусиноозёрскын ГРЭС

    Гусиноозёрскын ГРЭС

Оросой Холбоото Уласай бүридэлдэ

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Улаан-Үдэ хотын түб

Буряадай ССР 1992 оной мартын 27-до Буряад Улас гэжэ нэрэтэй болоо[30].

1994 оной һунгалтын дүнгөөр ​​Леонид Потапов Буряад Уласай түрүүшын Юрэнхылэгшэ, нэгэ доро Засагай газарай Түрүүлэгшэ болоо.

1998 оной июниин 21-эй Юрэнхылэгшын һунгалтада Леонид Потапов хоёрдохи удаагаа Юрэнхылэгшын тушаалда һунгагдаһан байна (һунгалтада хабаадаһан һунгагшадай 63,3 % дуугаар).

2000 ондо Орос гүрэнэй холбоото уласай тойрогуудай байгуулагдахада, Буряад орон Сибириин холбоото уласай тойрогой бүридэлдэ оруулагдаа.

Леонид Потапов 2002 оной июниин 23-да гурбадахияа Буряад Уласай Юрэнхылэгшээр һунгагдаһан, һунгуулиин түрүүшын шатада илажа, 67 %-һаа дээшэ һунгагшадай дуунда хүртэжэ, гол тэмсэлшэ Гүрэнэй Дүүмын һунгамал Бато Семёновые нилээд түрүүлжэ гараһан байна.

2007 оной июниин 4-дэ Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путин Буряад Уласай Юрэнхылэгшын тушаалда Вячеслав Наговицынай дэбшүүлэлгэ Буряад Уласай Арадай Хуралай үзэмжэдэ табяа[31]. Июниин 15-да Арадай Хурал Вячеслав Наговицыниие Буряад Уласай Юрэнхылэгшын болон Засагай газарай Түрүүлэгшын тушаалда баталба.

2011 оной июль һарада Буряад орон Орос гүрэнэй бүридэлдэ ороһоор 350 жэлэй ойн баярые тэмдэглэбэ.

2012 оной майн 5-да Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Дмитрий Медведев Буряад Уласай Арадай Хуралда Вячеслав Наговицында Буряад Уласай Толгойлогшын эрхэ этигэл олгохо тухай дэбшүүлгэ оруулба[32].

2012 оной майн 11-дэ Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путин Буряад Уласай Юрэнхылэгшын болзорһоо урид тушаалһаа болихо тухай мэдүүлгэ абажа, 2012 оной майн 12-һоо энэ зарлиг хүсэндөө ороһон байна[33].

2012 оной майн 12-то Буряад Уласай Арадай Хурал Вячеслав Наговицыниие Буряад Уласай Толгойлогшын тушаалда баталаа[34]. Энэл үдэр Оперо болон баледэй театрта Вячеслав Наговицынай инаугураци болоо.

2013 оной майн 30-да Буряад орон байгуулагдаһаар 90 жэлэй ойн баяр тэмдэглэбэ.

2017 оной февралиин 7-до Вячеслав Наговицын тушаалһаа бууха тухайгаа мэдүүлээ[35]. Энэл үдэр Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путинай зарлигаар тэрэ тушаалһаа болюулагдаа. Алексей Цыденов Буряад Уласай Толгойлогшын уялга дүүргэгшээр «Буряад Уласай Толгойлогшоор һунгагдаһан хүнэй тушаалда оротор» томилогдоо[36]. Сентябриин 10-да болоһон һунгалтада тэрэ 87,43 % һунгагшадай һаналаар илажа гараа. 2017 оной сентябриин 22-то Буряад Уласай Толгойлогшын тушаал эзэлээ[37].

2018 оной ноябриин 3-да Буряад Улас Алас Дурнын холбоото уласай тойрогто дамжуулагдаа[38].

2019 ондо — Алас Дурнын эдэй засагай хизаарта (урдань Зүүн Сибириин эдэй засагай хизаарта) ороо[39].

2022 оной сентябриин 11-дэ Буряад Уласай Толгойлогшын һунгалтада Алексей Цыденов түрүүшын шатада илажа (86,23 % дуугаар) хоёрдохи болзорто дахинаа һунгагдаһан байна.

Үшөө тиихэдэ харагты

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Ажаглалта

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
  1. ↑ Ташак В. И. Нижнепалеолитические материалы горы Хэнгэрэктэ в контексте нижнего палеолита Центральной и Восточной Азии Архивная копия от 14 июль 2018 на Wayback Machine // Вестник Бурятского государственного университета, 2011.
  2. ↑ Палеолит удинского бассейна в историко-культурном контексте каменного века Северной и Центральной Азии Архивная копия от 6 март 2016 на Wayback Machine
  3. ↑ Роговской Е. О., Бердникова Н. Е., Липнина Е. А., Воробьёва Г. А., Бердников И. М., Кузнецов А. М., Д. Н. Лохов Особенности палеолитических комплексов Тункинской долины, 2017
  4. ↑ Васильев С. В., Боруцкая С. Б., Роговской Е. О., Бердникова Н. Е., Липнина Е. А., Бердников И. М. Сообщение об антропологических находках на палеолитическом местонахождении Туяна в Тункинской рифтовой долине (Юго-Западное Прибайкалье) Архивная копия от 30 август 2021 на Wayback Machine // Известия Иркутского государственного университета, 2017
  5. ↑ Археологи ИГУ обнаружили останки древнего человека Архивная копия от 18 май 2018 на Wayback Machine, 2018
  6. ↑ Исторический очерк Бурятии - Издательство - Российская Академия Естествознания.
  7. ↑ Zwyns Nikolas, Lbova Liudmila. The Initial Upper Paleolithic of Kamenka site, Zabaikal region (Siberia): A closer look at the blade technology Архивная копия от 20 май 2021 на Wayback Machine // Archaeological Research in Asia 17(4), March 2018
  8. ↑ Ташак В. И. К обоснованию новой археологической культуры в верхнем палеолите Забайкалья Архивная копия от 28 март 2016 на Wayback Machine // Вестник Бурятского государственного университета № 8 / 2010
  9. ↑ Ташак В. И. Становление раннего верхнего палеолита западного забайкалья (по материалам нижнего комплекса стоянки Подзвонкая) Архивная копия от 26 август 2016 на Wayback Machine // Stratum Plus Journal, 2014
  10. ↑ Поселение Подзвонкая — памятник раннего этапа верхнего палеолита // Проблемы истории Бурятии. Тезисы и доклады научно-практическая конференции. Улан-Удэ, 1993. С. 18—20
  11. ↑ Л. В. Лбова, П. В. Волков, Б. А. Базаров. Семантический аспект находок 3-го уровня памятника Хотык (Западное Забайкалье) Архивная копия от 23 ноябрь 2015 на Wayback Machine
  12. ↑ Окладников А. П. Варварина Гора — новый памятник леваллуазского этапа палеолита за Байкалом Архивная копия от 21 апрель 2016 на Wayback Machine // Археологические открытия 1973 года. М.: 1974. С. 215—216
  13. ↑ Константинов М. В. Археология Забайкальского края: верхний палеолит Архивная копия от 31 август 2021 на Wayback Machine // Гуманитарный вектор. № 3 (35). 2013. С. 10—12
  14. ↑ Санный Мыс Архивная копия от 23 ноябрь 2015 на Wayback Machine
  15. ↑ Калмыков Н. П., Шабунова В. В. Млекопитающие степной зоны Западного Забайкалья в палеолите Архивная копия от 23 ноябрь 2015 на Wayback Machine
  16. ↑ Палеолит и мезолит юга Бурятии.
  17. ↑ Территориальная организация Древнего святилища Барун-Алан-1 в Западном Забайкалье.
  18. ↑ He Yu et al. Paleolithic to Bronze Age Siberians Reveal Connections with First Americans and across Eurasia Архивная копия от 2 июль 2020 на Wayback Machine, May 20, 2020
  19. ↑ В Бурятии случайно открыто погребение эпохи неолита Архивная копия от 5 сентябрь 2020 на Wayback Machine, 5 сентября 2020
  20. ↑ Археологические исследования в низовьях реки Селенги (Предварительное сообщение о раскопках, произведённых в 1948 г.).
  21. ↑ Неолит Прибайкалья.
  22. ↑ Наваан Н. Бронзовый век Восточной Монголии, 1975
  23. ↑ История Монголии, Том I, 2003
  24. ↑ Археология Бурятии // Хоринский район.
  25. ↑ Цыбиктаров А.Д.. «Загадка» культуры херексуров и оленных камней в Забайкалье. Историографичя, Источниковедение.
  26. ↑ 1 2 3 4 История Монголии, 2003
  27. ↑ Присоединение Бурятии к России: геополитические сценарии трансграничья в XVII—XIX вв // Власть, 2011
  28. ↑ Д. В. Базарова, 60 лет Победы в Великой Отечественной войне. Бурятия в годы войны//Бурятия-2005: Календарь знаменательных и памятных дат / Нац. б-ка Республики Бурятия; Сост. И. И. Петухова, О. Ж. Рыгзенова, В. В. Хилханова; Ред. М. П. Осокина. — Улан-Удэ, 2005
  29. ↑ Павел Осинский. Этнополитическая ситуация в Бурятии в контексте реформы российской федеративной государственности
  30. ↑ Закон Бурятской ССР от 27.03.1992 № 213-XII «Об изменении наименования Бурятской Советской Социалистической Республики».
  31. ↑ Президент России Владимир Путин предложил кандидатуру Вячеслава Наговицына на пост Президента Бурятии Архивная копия от 21 октябрь 2013 на Wayback Machine
  32. ↑ Дмитрий Медведев внёс кандидатуру Вячеслава Наговицына на пост Главы Республики Бурятия Архивная копия от 27 март 2015 на Wayback Machine
  33. ↑ Президент принял отставку Главы Республики Бурятия Архивная копия от 27 март 2015 на Wayback Machine
  34. ↑ Народный Хурал утвердил Вячеслава Наговицына на пост главы Бурятии.
  35. ↑ "Вячеслав Наговицын объявил об отставке", 2017-02-07. 2022-11-21. Archived from the original on 2022-11-21. 
  36. ↑ Алексей Цыденов назначен временно исполняющим обязанности Главы Республики Бурятия.
  37. ↑ Р. И. А. Новости (20170922T0601). Цыденов вступил в должность главы Бурятии.
  38. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 03.11.2018 № 632 "О внесении изменений в перечень федеральных округов, утверждённый Указом Президента Российской Федерации от 13 мая 2000 г. № 849.
  39. ↑ «Изменение 14/2019 ОКЭР Общероссийский классификатор экономических регионов ОК 024-95» (принято и введено в действие Приказом Росстандарта от 17.10.2019 N 1014-ст).

Ном зохёол

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
  • Жуков В. М., Климат Бурятской АССР, Улан-Удэ, 1960;
  • Буянтуев Б. Р., Раднаев Г. Ш., Советская Бурят-Монголия, Улан-Удэ, 1957;
  • Писатели Советской Бурятии. Биобиблиографический справочник, Улан-Удэ, 1959;
  • История бурятской советской литературы, Улан-Удэ, 1967;
  • Литература о Бурятской АССР. Рекомендательный указатель, Улан-Удэ, 1968.



ү·х·з
Буряад ороной модон бэхилэлтэнүүд
 
"https://bxr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Буряадай_түүхэ&oldid=203950" хуудаһанһаа абтаһан