Шэмээшэгүүд

Шэмээшэгүүд
Численность	80
Расселение	Буряад Улас  Үбэр Байгалай хизаар
Язык	ород, шэмээшэгүүдэй нютаг хэлэн
Религия	мүргэлэй хуушан заншал баримталагшад
Входит в	ород яһатан
Родственные народы	ородууд, белорусууд, украинцууд
РУВИКИ.Медиа дахи Медиафайл

Нематериальное наследие ЮНЕСКО
Шэмээшэгүүдэй хэлэлгын ба соёлой орон зай
Страна	Орос Улас
Область	Аман зохёол
Ссылка	17
Включение	2008 год (3-я сессия)
В опасности	тиимэ
РУВИКИ.Медиа дахи Медиафайл

Шэмээшэгүүд (ород хэлэн дээрэ Семе́йские) — ород арадай мүргэлэй хуушан заншал баримталагша бүлэг, XVIII зуун жэлдэ Речь Посполитын хубаарха үедэ тэдэ зониие Оросой эзэн хаанта гүрэнэй засагай газар Үбэр Байгалай хизаар руу сүлэлгэдэ гаргажа эльгээһэн байна. Мүнөө сагта тэрэ сүлэгдэһэн ород арадуудай угсаата-шүтэлгын бүлэг хүнүүдэй үри һадаһад болоно.

Һалбариин нэрьелгэ

Шэмээшэгүүд — эртын жэнхэни һүзэг баримталдаг ородой хуушан гуримтан, эртэ урдын үнэн алдартын үндэһэн шажан дагагшадай нэгэ бүлэг зон. Шэмээшэгүүдые «Ветка» гэжэ газарһаа Үбэр Байгалай хизаар руу нүүлгэһэн, мүнөөнэй Беларусь Уласай Гомель можын хото. 1735 ондо 40 мянган хүниие Зүүн Сибирь болон Үбэр Байгалай хизаарта хүсөөр нүүлгэһэн байна. Тэрэ үеын үйлэ хэрэгүүдые «Түрүүшын туулган» гэжэ нэрлэдэг байһан. III-дугаар Пётр хаан ба II-дугаар Екатерина хатан "раскольнигуудта"гүрэнэй хандасые зөөлэрүүлһэн: 1762 ондо дабхар татабари усадхагдажа, шажанай хэһээлтэһээ гүйсэд сүлөөлхэ тухай соносхогдоо. Эзэлэн һууришуулгын зорилгоор зааһан нютаг можонуудта (энэ тоодо «раскольнигууд») нютаг урилагшадые зургаан жэлэй туршада татабариһаа сүлөөлхэ тухай найдуулга үгэһэн байна.

Хуушан һүзэглэгшэдэй зариманиинь һайн дураараа нүүлгэндэ ошоо, юундэб гэхэдэ тэдэндэ туһаламжа үзүүлхэ тухай найдал үгтэһэн байгаа; зариманиинь хүсөөр гаргагдаһан байна. 1765—1766 онуудта шэмээшэгүүдэй түрүүшын бүлэгүүд Үбэр Байгалай элдэб нютагуудаар, хаанаб даа бии байһан һууринуудаар һуурижаһан, зариманиинь шэнэ һуурин байгуулһан. Гол бүлэгүүд 1767 ондо түбхинэжэ һуурижаа. Мүргэлэй хуушан заншал баримталагша һүзэглэгшэдэй һүүлшын бүлэг 1795 ондо Үбэр Байгалай хизаарта хүргэгдэһэн байна.

Патриарх Никонай шажанай байгуулгын гурим шэнэдхэлгын удаа тэдэниие гүрэнэй зүгһөө «раскольнигууд» — хахарал үүсхэгшэд гэжэ нэрлээ. Нангин хурал (синод) хуушан гуримтанай гэрлэлгые хуулита бэшэдэ тоолодог, гэр бүлэ болоһон зониие «хурисалаар холбогдоошод» гэдэг һэн. Зүгөөр, гайхалтайнь гэхэдэ, тэдэниие арад соо «бүлэтэнгүүд» («семейские») гэжэ нэрлэһэн. Энэ зорюута бии болгоһон үгэ. В. Далиин толидо нэрэ томьёо гэгдэжэ, энэ ушарта «Байгалай үмэнэхи хахарал үүсхэгшэдэй гэр бүлөөрөө зөөжэ ошолго» гэһэн уйтахан удхатай.

Буряадай дэбисхэр дээрэ сугларан түбхинэһэн шэмээшэгүүдэй ехэнхи хубинь ХVIII-дахи зуун жэлһээ зөөжэ эхилһэн. ХVIII-дахи зуунай 60-аад онуудаар II-дугаар Екатерина хатанай засаг хуушан гурим баримталагшадые сэрэгэй туһаламжаар Польшын газарнуудһаа Сибирь худар зөөлгэһэн байна. Зарим зонииень Алтайда үлээһыень, тэдэнь тэндэ «полягууд» гэжэ нэршээ, бэшыень Бараба руу, олонхи хубииень Байгал далайн саана абаашаа. «Шэмээшэгүүд» гэжэ нэрэ нүүлгэн шэлжүүлэдэһэн мүргэлэй хуушан заншал баримталагшадта нютагай ажаһуугшад үгэһэн, юундэб гэхэдэ тэдэ ганса гансаараа сүүлэлгэдэ эльгээгдэһэн зонһоо илгаатайгаар, эд зөөритэёо олон гэр бүлөөрөө асарагдаһан ушарһаа, «бүлэтэнгүүд» (семейские) гэжэ алдаршаһан байха юм.

Зөөлгын шалтагаан

XVIII зуун жэлэй дунда үедэ Орос болон Цин эзэн хаанта гүрэнүүдэй хоорондохи харилсаан доройтоһон байна. 1752 ондо Амар мүрэнэй эрьеэр Камчатка болон Охотск руу хангалта эмхидхэхэ түсэл бии болоо. Сенат 1753 оной декабриин 28-да «Нерчинскын нюуса экспедици» байгуулагдаа, тэрэ хадаа Амур мүрэн дээгүүр урадхуулга бэлдэхэ ёһотой байгаа. Нерчинскын заводуудһаа зугадажа тэрьелһэн гэмнэгдэгшэ ородууд Амурые эзэлхэеэ бэлдэжэ байна гэжэ Хитадай засаг зургаануудта мэдээсээ. Хилэ дээрэхи байдал гэнтэ муудаба. 1757 ондо Сэлэнгын комендант Варфоломей Якоби Оросой зүүн хилын хамгаалалга эмхидхэхэ тухай түсэл зохёоһон байна. Тус түсэб соо хилэ дээрэхи сэрэгшэдэй тоо 35 мянган хүн хүрэтэр олошоруулха тухай хараалагдаһан байгаа. 1764 ондо Тобольск хотодо «Польшоһоо гаргагдаһан зонһоо» хоёр полк байгуулжа эхилээ, тэдэниие Цин эзэн хаанта гүрэнтэй хилэтэй байһан Үбэр Байгалай хизаар руу эльгээжэ эхилээ, сэрэгэй албанда таарамжагүй, 40-һөө дээшэ наһатайшуулые Сэлэнгын, Нерчинскын аймагууд руу полкнуудые эдеэ хоолоор хангаханайнь тула ябуулаа.

Шэмээшэгүүдэй соёлой «Семейская круговая» гэһэн фестивальда хабаадагшад

Түбхинэһэн газарнуудынь ба субэтносэй байгуулга

Шэмээшэг церковь. XX зуунай эхин. Үбэр Байгалай хизаарай арадуудай угсаатанай зүйн музей

«Польшын һуурижаһан зониие» Байгал далайн саана түбхинүүлжэ, тэдэнэй ажабайдалые Сэлэнгэдэ зохёон байгуулхын тула 1766 ондо Сэлэнгын сэрэгэй нэгэдэлэй майор Налабординай ударидалга доро «Таряа тарилгын ба һуурижуулгын албан» гэһэн тусхай эмхи байгуулагдаа. Нүүжэ ерэһэн зоной һуурижуулгын талаар хэрэгүүдэй хүтэлбэри Сэлэнгын хэрэмэй сэрэгэй дарга — генерал Варфоломей Якобигой мэдэлдэ байгаа. Тэдэ һууринуудта ажаһуудаг таряашадай (хүдөөгэй) бүлгэм, бүхы асуудалнуудаа хамтынгаа суглаагаар шиидхэдэг һэн.

Бүхы Буряад Уласай элдэб нютагуудаар бага-бага бүлэгүүдээр һалан хубааржа, ондо ондоо тээ томо бүлэгүүдээр байрлаа. Тарбагатай, Хүйтэн (Куйтун), Хунила (Куналей) гэжэ нютагууд хуушан гуримтанай Байгалай үмэнэ үшөө ерээдүйдэ, үнинэй тогтонги байһан юм. Мүнөө үень Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтанай уг удамынь Тарбагатайн, Бэшүүрэй, Мухар-Шэбэрэй, Загарайн аймагуудаар ба хүдөө нютагуудта: Ново-Десятницкое (Хяагтын аймаг), Ягодное (Сэлэнгын аймаг), Хасуурта (Хориин аймаг), Леоновко ба Вознесеновкэ (Хэжэнгын аймаг), мүн хото газарта: Улаан-Үдэ, Галуута Нуур хото гэдэгүүдтэ ажаһуунад. Шажан мүргэлэйнгөө үзэл суртаалтай холбоотой байһан ажабайдалайнгаа онсо шэнжэнүүдэй һайгаар, шэмээшэгүүд үнэн алдартанай шажан баримталагшадтай холилдоогүй, тэдэниие илгаруулһан өөрын онсо шэнжэнүүдые хадагалжа шадаа бшуу

Байгалай үмэнэхи нютагай шэмээшэгүүд

Эзэн хаанта засагай үедэ шэмээшэгүүд соо «беглопоповцы» гэгшэд (ехэнхидээ «веткын» зүбшөөрэлэй) гол һуури эзэлһэн байгаа, тоо баримтынгаа талаар хоёрдохи һуурида элдэб зүбшөөрэлэй «беспоповцы» (ехэнхидээ федосеевцууд ба өөдөө хэрээһэлэгдэһэнүүд) байгаа. Тэдэнэй дунда XIX зуун жэлэй эсэстэ Белокриницкэ хэлсээн бии болоһон, тэрэ хубисхалай үедэ гэр бүлэнүүдэй оройдоол 0,5 % байгаа. Бүхыдөө оройдоол 30-аад ондо ондоо хэлсээнүүд тоологдоно. Халтагтаа энэ шалтагаан, нютагай засагай байгууламжануудай бодолгоһоо болоо. Шэмээшэгүүдэй бата бэхи шадалтай бүлэгүүдые байгуулхагүйн тула, тэдэнэр шэнэ сүлэлгэдэ ерэһэн мүргэлэй хуушан шажан баримталагша һүзэглэгшэдые мүргэлэй ондоо шэглэл баримталагша һүзэглэгшэдтэ һуурижуулдаг байһан. Тэрэнэй үрэ дүндэ нэгэ тосхондо 3500 беглопоповцууд, 500 федосеевцууд, 80 өөдөө хэрээһэлэгдэһэнүүд, 15 поморцууд, 15 филипповцууд г.м. байрлаха аргатай байгаа. Шэмээшэгүүдэй гэр бүлын нилээд ехэ хубинь хамталалгын үедэ «нюдарган баян» гүүлэжэ зөөриёо хаһан абхуулаад, эндэһээ сүлэгдэжэ гаргагдаһан байха юм. 1929 ондо зэбсэгтэ бүлэглэлнүүд байгуулагдаа. Бэшүүр, Малета һууринууд эсэргүү хүдэлөөнэй түб боложо тодорһон. 1930-аад онуудай эхиндэ Малетын таряашадай буһалгаан боложо, 600 хүрэтэр хүн хабаадаа.

1930-1940-оод онуудаар Байгалай шадархи нютагуудта 80-аад мүргэлэй хуушан заншал баримталагша һүзэглэгшэдэй һүмэнүүд болон орос бунханууд хаагдаһан байгаа.

1960-аад онуудаар урдань мүргэлэй хуушан заншал баримталагша һүзэглэгшэдэй сүмэнүүдэй байһан байшангуудые һандаргалгын хүдэлөөн болоо. 1970-аад оной эхиндэ Байгалай шадарай нютагуудта нэгэшье албан ёһоор бүридхэлдэ абтаһан мүргэлэй хуушан заншал баримталагшадай бүлгэм үлөөгүй. Буряадай Мухар-Шэбэрэй аймагай Шэнэ Заган тосхондо шэмээшэгүүдэй ори ганса һүмэ хүдэлдэг һэн. Мүнөө Шэмээшэгүүдэй дунда диилэнхи олонхидынь Ородой Хуушан Үнэн алдартанай шажанай һүмэдэ хамаатай (новозыбковай хэлсээн, энэнь беглопоповщиноһоо бии болоһон).

Энэ һүмын митрополиин шэрээ Улаан-Үдэдэ оршодог, Буряад Уласай элдэб аймагуудта ба Үбэр Байгалай хизаарта хэдэн арбаад һүмэнүүд болон хэдэн арбаад шэрээтэнүүд бии. Мүн Ородой үнэн алдартанай мүргэлэй хуушан заншал баримталагша һүзэглэгшэдэй (белокриницкын хэлсээн) хэдэн багахан бүлгэмүүд болон хуушан үнэн алдартанай Поморой һүмын нэгэ бүлгэм (бүридхэлдэ абтаагүй, нэгэ хэдыхэн айлнуудһаа бүридэһэн) бии.

Зурагуудай үзэсхэлэн

• 

  Никольскын һүмэ Улаан-Үдэдэ.
  XX зуун жэлэй эхин.

• 

  Тарбагатай һууринда Гайхамшагта Николайн һүмэ (Ородой хуушан үнэн алдартанай һүмэ)

• 

  Христос бурханай мүндэлһэн һүмэ (Улаан-Үдэ)(Ородой хуушан үнэн алдартанай һүмэ)

• 

  Агууехэ зоболон эдлэһэн нангин Варварын орос бунхан (Улаан-Үдэ) (Ородой хуушан үнэн алдартанай һүмэ)

Шэмээшэгүүдэй соёл 2008 ондо ЮНЕСКО-ын хүн түрэлтэнэй материальна бэшэ уг залгамжын баялигай шухаг бүтээлнүүдэй жагсаалтада оруулагдаа. Иимэ нэрэ зэргэнүүд, жэшээнь, франциин багедтэ, аргентинын «танго» хатар, испаниин «фламенко» бүжэг, хитадай зүб гоё бэшэлгэ, түүрэг маягаар шанагдаһан кофе, финляндиин сауна болон бусад мэдээжэ нютаг можын заншалнууд. Ородой соёлой үзэгдэлнүүдһээ Үбэр Байгалай шэмээшэгүүдэй ёһо заншалһаа гадна, гансал эртэ урдын Яхадай үльгэр домогууд оронхой.

Ажахы хүтэлэлгын онсо шэнжэнүүд

Шэмээшэгүүд хүдөө ажахын соёлой үндэр хэмжээ өөртэёо асарһан юм. Тэдэнэр хара таряа, шэниисэ, яшмень, гэршүүхэ, арбай, обёос, хартаабха, огородой эдеэ, улһа ургуулдаг байгаа. Мал үсхэбэрилгэ дэмжэлгын үүргэ дүүргэдэг байһан. XIX зуун жэлдэ Дээдэ Үдын тойрог Үбэр Байгалай хизаарта газар элдүүрилжэ юумэ ургуулалгын талаар эгээл хүгжэнги болоо (Дээдэ Үдын яармаг хараха).

XIX зуун жэлэй хоёрдохи хахадта Үбэр Байгалай хизаарта алта малталгын эхилхэдэ, шэмээшэгүүд алтанай уурхайнуудта ажаллажа захалаа. Тэдэнэр Зүүн Сибирь соо эгээл эрхим уурхайн хүдэлмэрилэгшэд гэжэ тоологдодог һэн. 1880-аад онуудай эхеэр ганса Мухар-Шэбэрэй хушуунда 780 хүн алта олзоборилгын ажалда абтаһан байна.

Байгалай шадархи нютагуудта ерээд, аргагүй түргөөр, 3-4 жэлэй туршада, түбхинэжэ шадаһан байна. Симон Паллас, ХVIII зуунай 70-аад онуудаар Байгал шадархи нютагуудаар аяншалан ябахадаа, иигэжэ бэшэһэн: «Европодохи Оросһоо „тюльиин колонёорхин“ хэды һаяхан ерэһэн байбашье, саг зуура хото хорёо, гэр байрануудаа түхеэржэ үрдинхэй»: 1. Шэнжэлэгшэдэй зарим хубинь энэ гайхамшаг ушарые «агууехэ бүлгэмтэ нягтарал», «үдэр һүни илгаагүй хүдэлжэ шадалган» гэнэ, теэд нүгөө зариманиинь холын газарнуудые эзэлэн һууха хэрэгтэ гүрэнэй талаһаа туһаламжа үзүүлэгдэһэн байжа болоо гэһэн баримта руу заана. 2. Гүрэнэй санда Байгалай үмэнэхи сэрэгэй алба хаагшадые тэжээхэнь тон үнэтэй хэрэг болоо. Засаг баригшадай һанаашалһан хэрэг түргэн бүтэмжэтэй байба. Байгал шадар нүүлгэһэн шэмээшэгүүд, зөөжэ ерэһээр 25 жэлэй үнгэрөөд байхада, бүхы энэ хизаараа наймаанай талхаар хангажа шадаа һэн.

Хубсаһан ба гоёолтонууд

Шэмээшэгүүд анханһаа гоё һайханиие хэрэгсээдэг, ялагар тологор шэрэ будагуудые шэлэдэг һэн. Тэдэнэр бүхы юумэн гоё («чтоб браво было») байһай гэжэ хүсэдэг, тиимэһээ тойроод байһан хамаг юумые: хубсаһаяа, зүүдхэлнүүдээ, амһартаа, гэрнүүдээ модо түнхин гү, али шэрэ түрхин гоёохо, шэмэглэхэ дуратайнууд бэлэй.

Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүд хубсаһаараа илгардаг, тэрэнь ХVII зуунай эхиндэ, тэдэ хуушан гуримтанай Польшодо үшөө байхада, түһөөгөө хүсэн бүрилдэһэн. Тэрэ үедэ Польшодо ажаһууһан хуушан гуримтанай тоодо Оросой ондоошье олон янзын можонуудһаа ерэһэн зон оролсоо, тиимэһээ тэрэ ушар хубсаһандань нүлөөлһэн. Эхэнэрэй хубсаһан дунда ба хойто ородой хубсаһанай илгаа абанхай: самса, сэхээр ба һарюугаар эсхэһэн сарпаан, бүһэ, урдаа зүүдэг заапан (фартук), кичкэ, кокошник.

Шэмээшэгүүдэй үмэдхэлдэ урда ородуудай хубсаһанай шэнжэ (һубад зүүдхэлнүүд, гэзэгын шэмэг, үлеэмэл монсогууд, сэсэгээр (амиды ба хэмэл), шубуудай үдөөр (һоно нугаһанай) хэгдэһэн гоёолтонууд ороно. Байгал шадарай хуушан гуримтанай хубсаһанда украин ба белорус зонһоо абтаһан түхэл оломоор. Харин буряадуудһаа гадар хубсаһанай зарим зүйлнүүдые абаа: даха, ангай арһан малгай (малахай), годон гутал, пэнии. Заапан, халаад, арһан дэгэлнүүдэй эсхэбэри ород хубсаһанай хэлбэри абанхай.

Хубсаһаниинь үнэтэй сэнтэй бүдөөр оёгдодог байгаа: кашемир (нарин хилгааһан бүд), бурса (персиин торгон), канфа (хитад атлаас, манайхиһаа зузаан), торгон, хилэн гээд. Бодомжолходо, гансал анханайнгаа гуримда үнэн сэхэ шэмээшэгүүдэй хубсаһанда ород хубсаһан урданайнгаа түхэл алдаагүй, харин ородой ондоо бүлэгүүдтэ хубсаһаниинь европын маяг һажаан, жэнхэни түхэлөө алданхай.

Байгалай баруун эрьеын шэмээшэгүүдэй тон дуратай гоёолтонь гэхэдэ — басагадай ба эхэнэрнүүдэй — үнгэтэ монсогууд ба хуба хоолойбшонууд һэн. Һүүлшын гоёолтые — «янтари» гэжэ нэрлэдэг. Һайндэрнүүдтэ басагад хоолойдоо 3-8 дабхар хубануудые зүүдэг байгаа. Тэрэ хубануудые урдань Польшоһоо сүлүүлхэдээ ба Балти шадарһаа асарһан. Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүдтэ хуба зүүдхэлынь эм домшье, һахюуһаншье болодог һэн. Уһан соо йодой бага байһан ушарһаа олон хүнүүд хоолойн хабдараар үбдэдэг, тиимэһээ эхэнэрнүүд хүгшэртэрөө самса дороо хуба хоолойбшо хэды дабхараар зүүгээд ябадаг байгаа. Һужуурай булшархайн сошожо ядараабал, хубаяа талхан болотор нюдэжэ, уудаг байһан. Наһажаал шэмээшэг эхэнэрнүүдэй хуба ехээр хэрэглэдэг байһые Дээдэ-Үдын ба Хяагтын хүпеэсүүд һайн мэдэдэг һэн.

Мүнөөшье хүрэтэр Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтанай һууринуудта наһатай эхэнэрнүүд урданайнгаа жэнхэни хубсаһа үмдэһэн зандаа. Эрэ зоной хубсаһан харагдахаяа болинхой.

Зурагуудай үзэсхэлэн

• 

  «Байкальский хоровод» гэһэн найр наадан

• 

  Тарбагатайн һууринда ажаһуудаг шэмээшэг эхэнэрнүүд заншалта хубсаһаараа

• 

  Бэшүүрэй шэмээшэгүүдэй хоор.

Хэлэн

Шэмээшэгүүдэй хэлэнэй үгын һанда бүгэдэ ехэ ородой хэлэнэй нэлэнхы дээрэ нэмэри оролсоһон украин, белорус, польшо үгэнүүд ба Буряадта ерэһэнэйнь удаа буряад хэлэнһээшье зарим тэды үгэнүүд нэмэлсэһэн байна. Эндэ таанар украин үгэнүүд ба хэлэлгэнүүдтэй ушархат: бульба, печерица, «на высокий забор похилился», «хмелю зелененький», «как за гаем, гаем, гаем зелененьким», белорус үгэнүүд: водянка, ночва, ночевка, луста, лусточка (хилээмэнэй хюсууг) г.м. ажахын, байдал һуудалай талаар харилсаан, мүн яһатан хоорондын гэрлэлгэ хуушан гуримта зоной буряад хэлэ һайн мэдэхэ болоһондо нүлөөлөө.

Гэр байра

Шэмээшэгүүдэй гэрнүүд Москва, Новгород, Псков болон бусад малталгын үедэ олдоһон эртэ урдын ородой хотонуудай гэрнүүдтэй нэгэ адли. Үндэр гэшхүүр, байшан доторхи түхэреэн булангууд, үргэлжэ ехэ маатинса, түхэреэн модоор хэгдэһэн дотор хушалта, шала дээрэ хоёр тээшээ хубаагдаһан мосогор модонууд, баяар шэмэглэлтэй хашаагай үүдэнүүд ба сонхын хаалганууд гэхэ мэтэ илгарма онсо шэнжэнүүдынь ороно. Тоһоной будагаар сонхонуудаа, үүдэнүүдые, палаахын хүбөөнүүдые будаха, стиль баримталһан томо сэсэгүүдээр хана, дотор хушалта, таһалгануудые гоёон будажа хэрэглэдэг байгаа.

Зурагуудай үзэсхэлэн

• 

  Шэнэ Брянь һууринда шэмээшэгүүдэй зуун жэлтэй гэр.

• 

  Борисов баянай гэр.

• 

  Үүдэнэй баян шэмэглэл гэрэй эзэнэй баян байһые харуулдаг һэн.

• 

  Зайцевай гэр. Зургаан ханатай-холбоо гэр.

• 

  Сонхын хаалтанууд (ставни).

• 

  Исай Калашниковай гэр-музей

• 

  Хуушан һүзэглэгшэдэй гэрэй шэмэглэл.

• 

  Хашаагай үүдэн.

Гэр байра, гэрэй хэрэгсэлнүүдые зуража шэмэглэхэ гээшэ XIX зуун жэлэй эсэстэ баруун нютагуудһаа гадаадын дархашуулай ерэхэдэ, үйлэдбэриин аргаар бүтээгдэһэн тоһоной будагуудай бии болоходо, «шэмээшэгүүдэй» дунда бии болоо. ХХ зуун жэлэй 1920-1930-аад онуудаар уран зураг ехээр дэлгэржэ, ханануудтаа зураггүй гү, али гэрэй эд бараа, гэрэй хэрэгсэлнүүд дээрэ зурагдаһан зураггүй нэгэшье гэр һуурин тосхонууд соо үгы байгаа. Хуушанай зоной дурсалгаар, ханануудые ехэнхидээ өөһэдын «шэмээшэгүүд» зурадаг байгаа, гэбэшье буряадуудһаа гарбалтай уран зураашадшье мэдээжэ. Гэрэй бараан болон гэртэ хэрэглэгдэдэг жэжэхэн хэрэгсэлнүүдые гоёон зураха ажал тосхоной дархашуул болон гэрэй эзэд өөһэдөө эрхилдэг байгаа.

Эдеэ хоол

Ород пээшэн

Шэмээшэгүүдэй эдеэн — ехэ мяхатай. Шараhан, шанаhан мяхан — хониной, гахайн, үхэрэй, зэрлиг ямаанай ба улаан бугын мяхан. Туулайн мяха эдидэггүй байгаа. Тэдэнэр масагуудые тон шангаар сахидаг. Жэлдээ 244 хүрэтэр масаг бариха үдэрнүүд байгаа. Хүн бүхэн сай уудаггүй; орондонь бусалгаһан уһа, ургамалай дуһал гү, али бадаанай эдьхэмэл уудаг загшалтай. Архи ууха, тамхи татаха хорюултай, бүхы мүргэлэй хуушан заншал баримталагша һүзэглэгшэдтэ адли. Дүүрэн лонхо архи гэрнүүд соо харагдаха газарта табяатай байдаг байгаа — энэнь гэрэй эзэн архи уудаггүй гэжэ харуулһан удхатай юм.

Шэмээшэгүүдэй заншалта эдеэнэй гол зүйл хадаа элдэб янзын талха таряанһаа хэгдэһэн хилээмэн ба талхан эдеэнэй зүйлнүүд гэжэ хододоо тоологдог.

Маковканууд — бообын янза. Мак сэсэгэй түхэлтэй амтатай зүйлэй эдеэн

Гэр бүлэнүүд

Шэмээшэгүүдэй гэр бүлэнүүд заншалаараа, үбгэ эсэгын эрхэтэ ёһо сахидаг түхэлтэй обогто журамтай, олон үхибүүдтэй. Эд зөөри ба газарай хубаари хэхэнь ехэ хомор байгаа. Гэр бүлэ соо үбгэнэй ахалалга, һамганһаа дээгүүр байһан ушар зүб гэжэ зүбшөөрэгдэдэг урданай заншал бии. Үбгэн һамган хоёрой бэе бэеэдээ урбалга хатуу буруушаагдадаг байһан. Угай зөөри залгамжалалга эрэ уг гарбалаар дамжуулагдадаг байгаа. Үндэһэтэн хоорондын, ондоо шажан мүргэлнүүд хоорондын гэрлэлгэ хорюултай. Һүзэггүй хүнүүдтэй хамта нэгэ шэрээдэ һуужа хоол бариха баһашье хорюултай бшуу.

Хүгжэмэй заншалнууд

Надхуурта илгаһан хүгжэм шэмээшэгүүдэй дунда тиимэ ехээр дэлгэрэнги бэшэ. Мүнөөнэй сагта дуунай заншал ансамбльнууд болон хоорнуудаар түлөөлэгдэнэ. Ганса хүнэй дуулалга частушкануудай бүтээлнүүдһээ гадуур дэлгэрэнгы бэшэ.

Шэмээшэгүүдэй хүгжэмэй соёл тухай түрүүшын шэнжэлгэнүүдые П. А. Ровинский 1873 ондо, Н. П. Протасов 1926 ондо хэһэн байна.

Зарим тосхонууд өөрын хубиин хүгжэмэй заншалтай. Иимэ дуунууд үргэнөөр дэлгэрэнхэй: Үбэр Байгалай хуушан зонһоо абтаһан сэрэгэй дуунууд, түхэреэн хатарнууд, түрмын болон хатуу хүдэлмэриин дуунууд. Заншалта хуримай дуунууд, оюун сэдьхэлэй шүлэгүүд, гашуудалнууд (уйлалнууд) хадагалаатай. Литын ёһололой дуунууд үлөөгүй.

Үбэр Байгалай шэмээшэгүүдэй һуурин тосхон бүхэнүүдтэ арадай найрал дуунууд, аман зохёолой бүлгэмүүд бии. Эгээл мэдээжэнүүдынь гэхэдэ:

• Тарбагатайн гэр бүлын «Судбинушка» этнографическа ансамбль (1990 ондо байгуулагдаһан) Пятницкын нэрэмжэтэ шангай лауреат, 2001 ондо ЮНЕСКО гэһэн нэгэдэлэй олгоһон «Амиды баялигууд» гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн.
• Тарбагатайн гэр бүлын арадай «Былина» гэһэн хоор (1982 ондо байгуулагдаһан) — бүхэроссиин болон Сибириин фестивальнуудай, харалгануудай хабаадагша юм.
• Ехэ Куналейн шэмээшэгүүдэй арадай хоор (1927 ондо байгуулагдаһан) — уласай тайзан дээрэ 1936 ондо гараһан, 1967 ондо «арадай» гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн, олон бүхэсоюзна болон уласхоорондын мүрысөөнүүдэй хабаадагша, шалгарагша, 1985 ондо ВДНХ-гай Ехэ ба Бага хүрэл медальнуудаар шагнагдаа.
• Улаан-Үдэ хотын Үбэр Байгалай шэмээшэгүүдэй арадай «Истоки» гэһэн бүлгэм (1967 ондо байгуулагдаһан) олон Бүхэроссиин болон уласхоорондын фестиваль ба мүрысөөнүүдэй лауреат, дипломант.

Мэдээжэ шэмээшэгүүд

• Афанасий (Федотов) — Эрхүү-Амарай ба бүхы Алас Дурна зүгэй мүргэлэй хуушан заншал баримталагша хамба, Тарбагатайда түрэһэн.
• И. К. Калашников — зүблэлтэ уран зохёолшо, Буряадай Мухар-Шэбэрэй аймагай Шаралдай һууринда түрэһэн.
• С. Л. Лобозеров — СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, драматург, Буряадай Тарбагатайн аймагай Ехэ Куналей нютагта түрэһэн.
• Е. Ю. Мальцев — зүблэлтэ уран зохёолшо.
• А. А. Леонов (Илья Чернев) — зүблэлтэ уран зохёолшо. «Семейщина» гэһэн трилогиин автор.
• Софроний (Китаев) — Губкинскэ ба Грайворониин һүмэнүүдэй хамбо, Дээдэ Жэрэм һууринда түрэһэн.
• В. П. Иванов — СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн.
• А. Я. Михайлов — Кино болон театрай зүжэгшэн («Любовь и голуби», «Карнавал»), Оловянная гэһэн хотын түхэлтэй һууринда түрэһэн юм. Эхэ эсэгэнь Үбэр Байгалай хизаарай мүнөө үеын Улаанчикойн аймагһаа гарбалтай.
• Ф. Ф. Болонев — мэдээжэ этнограф, түүхэшэн. Ехэ Куналей нютагта түрэһэн. Түүхын эрдэмэй доктор, шэмээшэгүүдэй уг гарбалай, һуудал байдалай, соёлой шэнжэлэлгэ эрхилһэн, Оросой эрдэмэй академиин Сибириин таһагай түүхын, хэлэ бэшэгэй ба гүн ухаанай институдта ажаллаһан.
• П. М. Болонев — Оросой болон Буряад Уласай хүдөө ажахын мэдээжэ хүн. Монгол Уластай хүдөө ажахын холбоо харилсаа хүгжөөлгэдэ айхабтар ехэ хубитаяа оруулһан. Оросой Холбоото Уласай хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ. Тарбагатайн аймагай Ехэ Куналей нютаг тоонтотой.
• Б. К. Ланцов — полковник, Москвагай можын Чкаловский тосхондо байһан сэрэгэй хубинуудай захирал, космонавтнуудай ами наһа хангалгын системэнүүд дээрэ хүдэлһэн, «Союз-Аполлон» гэһэн программын бэелүүлгэдэ асари ехэ хубитаяа оруулһан

Музейнүүд

• «Мүргэлэй хуушан заншал баримталагша һүзэглэгшэдэй соёлой музей» — Буряад Уласай Тарбагатайн аймагай Тарбагатай тосхон.
• Үбэр Байгалай арадуудай һуудал байдалай музейдэ байһан Шэмээшэгүүдэй хослол.

Зурагуудай үзэсхэлэн

Үбэр Байгалай арадуудай һуудал байдалай музейдэ байһан Шэмээшэгүүдэй хослолдо табигдаһан юумэнүүд, Улаан-Үдэ, Буряад Улас.

• 

  Мүргэлэй хуушан заншал баримталагша һүзэглэгшэдэй бага һүмэ.

• 

  Никольскэ һүмэ]].

• 

  Улаан углуу.

• 

  «Барыкино-Ключи» гэһэн һууринда байһан Красиковай гэр.

Үшөө тиихэдэ харагты

• Шэмээшэгүүд
• Кержагууд
• Сибирягууд
• Полягууд (этнографическа бүлэг)
• Шулуушад
• Сибириин хуушанай байһан нютаг хэлэнүүд

Ном зохёол

• Старообрядчество в Сибири // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3
• Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8
• Ф. Ф. Болонев. Старообрядцы Забайкалья в XVIII-XX вв. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2004. — 160 с. — ISBN 5-287-00141-X
• А. М. Селищев Забайкальские старообрядцы. Семейские. — Иркутск: изд. Гос. Иркутского Ун-та, 1920. — 81 с.
• Быконя Г. Ф. «Казачество и другое служебное население Восточной Сибири в XVIII — начале XIX века. Демографо-сословный аспект». Издательство Красноярский пед. университет им. В. П. Астафьева. Красноярск, 2008. ISBN 978-5-85981-287-5
• Н. Р. Павлова «Русский старообрядческий (семейский) комплекс. Путеводитель». Этнографический музей народов Забайкалья, Улан-Удэ, 2007
• Юмсунова Т. Б. «Язык семейских — старообрядцев Забайкалья.» — Москва, Языки славянской культуры, 2005.
• Юмсунова Т. Б «Фонетическое и морфологическое своеобразие говоров старообрядцев Забайкалья» Гуманитарные науки в Сибири, 1999 № 4
• Ильина-Охрименко Г. И. «Народное искусство семейских Забайкалья XIX—XX вв. Резьба и роспись». — Улан-Удэ, 1972;
• Маковецкий И. В. «Архитектура русского народного жилища Забайкалья» // Быт и искусство русского населения Восточной Сибири — Новосибирск, 1975.
• Болонев Ф. Ф. «Народный календарь семейских Забайкалья (2-я пол. XIX — нач. XX в.)». — Новосибирск, 1978;
• Болонев Ф. Ф. «Старо-обрядцы Заб. в XVIII—XX вв.» — Новосибирск, 1994;
• Пляскина Е. И. «Говор семейских» // Культурные традиции народов Сибири и Америки: преемственность и экология. — Чита, 1995;
• Константинова Н. Н. «Резной декор бытовых изделий крестьян-семейских (Из коллекции Чит. краеведческого музея)» // Забайкалье: судьба провинции. — Чита, 1996.
• Ровинский П. А. «Материалы для этнографии Забайкалья» // Известия ВСОРГО. — 1873. — Т. 4, № 3;
• Протасов Н. П. «Песни забайкальских старообрядцев». — Иркутск, 1926;
• Владыкина-Бачинская Н. М. «Народное песенное творчество забайкальских семейских» // Быт и искусство русского населения Восточной Сибири. — Новосибирск, 1975.
• Попова А. М. Семейские (Забайкальские старообрядцы) / Бурят-Монгольское научное общество имени Доржи Банзарова. — Верхнеудинск: тип. НКПТ, 1928. — 36 с.
• Костров А. В. Старообрядчество Байкальской Сибири в переходный период отечественной истории (1905—1930-е гг.). Иркутск: Изд-во ИГУ, 2010. 444 с.
• Костров А. В. Статистика старообрядческих согласий Забайкалья в начале XX в. // Материалы X международной конференции «Старообрядчество: история, культура, современность». М., 2011. Т.I. С. 174—186.
• Аболина Л. А., Фёдоров Р. Ю. Особенности традиционной культуры семейских Забайкалья // Вестник археологии, антропологии и этнографии. 2015. № 2 (29). — С. 159—167.

Ажаглалта

Ссылкэнүүд

• Семейские — староверы забайкалья
• Культурное пространство и песенное творчество семейских Забайкалья