Алташын хорюултай дэбисхэр

Холбоото уласай удха шанартай гүрэнэй «Алташын» гэһэн байгаалиин хорюултай дэбисхэр
Категори Байгаали хамгаалгын уласхоорондын холбоон
Гол мэдээсэл
Талмай	783,73 км²
Байгуулагдаһан һара үдэр	1966 он
Хүтэлбэрилхы эмхи	Оросой Холбоото Уласай Байгаалиин нөөсын болон байгаали хамгаалгын яаман
Байһан газар
50°58′ с. ш. 107°12′ в. д.
Гүрэн	Оросой холбоото улас
Регион	Буряад Улас
Район	Мухар-Шэбэрэй аймаг

Алташын (ород хэлэн дээрэ Алтаче́йский заказник) — Тэрэ 1966 ондо байгуулагдаһан, холбоото уласай удха шанартай гүрэнэй «Алташын» гэһэн Буряадай эгээл эртэ урдын, байгаалиин хорюултай дэбисхэр болоно. 2011 оной мартын 3-һаа — «Байгалай гүрэнэй дархан газар» гэһэн ФГБУ-гай бүридэлдэ ородог эмхи.

Хорюултай дэбисхэрэй талмай — 78 373 га. Мухар-Шэбэрэй аймагта, Сэлэнгын дундуур хадануудай нэгэн болодог Заган дабаанай баруун ташаланда оршоно.

Ургамалай аймагай бүридэлдэ 614 янзын эрхим сортын ургамалнууд ороно, тэдэнэй дүрбэниинь Буряадай Улаан номдо оруулагданхай.

Ургамалай аймаг

Холбоото уласай удха шанартай гүрэнэй «Алташын» гэһэн байгаалиин хорюултай дэбисхэрэй газарта 2020 оной мэдээгээр, ургамалай аймагай бүридэлдэ 614 янзын эрхим сортын ургамалнуудай ургадаг тухайнь мэдээжэ, тэдэнэй дүрбэниинь Буряадай Улаан номдо оруулагданхай (астрагал молочно-белый, луносемянник даурский, надбородник безлистный, гнездоцветка клобучковая), 2 янзань — Оросой Улаан номдо: (надбородник безлистный) ба (гнездоцветка клобучковая). Хүбхэтэ ургамалай түлөөлэгшэдэй 140 янзанууд мүнөөь үедэ ургадаг тухайнь мэдээжэ. Хорюултай дэбисхэр дээрэ мэдээжэ 32 янзын шулуунай хаг, хаг үбһэн ургадаг, тэрэ тоодо Буряад Уласай Улаан номдо (2013 ондо) оруулагдаһан 1 янза бии юм.

Амитанай аймаг

Алташын хорюултай дэбисхэрэй ой соо байрладаг буганууд

Хорюултай дэбисхэрэй амитад хадаа сибириин тайгын, ой-талын ба талын амитадай түлөөлэгшэд болоно: буга, шоно, бодон гахай, хүдэри, боро гүрөөһэн, үнэгэн, шандаган, булган, һойр, хүдүү, һахалтай торхируун. Дауриин заряа, толай-туулай, һүрэдэг-алаг дааган, ута һүүлтэй үхэр огтой, корсак, халюун, зэрлиг миисгэй, тарбаган, һолонго, хара хилэн, бүргэд, тоодог гэхэ мэтэ хоморой амитад мүн лэ хамгаалагдана.

Хорюултай дэбисхэртэ 146 шубуудай янзанууд бүридхэгдөө, тэдэнэй 14-ниинь Оросой Холбоото Уласай Улаан номдо ба Буряад Уласай Улаан номдо 27 янзанууд оруулагданхай (2013). Тахяагай бүлэгэй түлөөлэгшэдэй дунда юрын һойр, шулуун һойр, хара хура, хүдүү, һахалтай торхируун дайралдадаг. Хабарай сагта тала ой хоёрой хилэ газарта эртэ үглөөгүүр, үшөө наранай гарахын урда тээ, хара хуранууд наадандаа суглардаг.

Тала газарта һайхан тохорюутай уулзажа харахаар, 4 янзын булжамуурнууд — эбэртэй, талын, монгол ба бага. Тала — олон арьяатан шубуудай дуратай агнууриин газар болоно, эндэ амурай торомдой харсага, хара харсага, хээрын һара шубуун, юрын ойн харсага, барбагар хүлтэй курганник ушардаг.

Хара хура шубуун

Мүн Алташын хорюултай дэбисхэртэ манай гүрэнэй эгээл томо, хоморой шубуудай нэгэн — тоодог шубуун ушардаг. Тэрэ хадаа Оросой Холбоото Уласай Улаан номдо оруулагданхай.

Газарай нюруу түхэл

Нютаг дэбисхэрынь уһа голой үргэн хүндынүүдээр хубаагдаһан дунда зэргын үндэртэй хада уулануудай системэ харуулдаг. Орон нютагай эгээ үндэрынь 500—1400 м. Уулануудай орьёл ехэнхидээ үргэн, хабтагар, дунда зэргын эгсэ (10-20°). Урда таладань 20 м хүрэтэр үндэртэй үлэгдэл шулуунуудай ехэ сугларһан газарнууд үзэгдэдэг. Ехэнхи нютаг дэбисхэрынь ой модоор бүрхөөгдэһэн, энэнь 70 % оршом болоно. Хорюултай дэбисхэрэй газарта талатай дайданууд болон хүдөө ажахын газарнууд (орхигдожо, үбһэ ногоондоо дарагдашаһан хүдөө ажахын хээрэ таланууд, бэлшээринүүд болон үбһэнэй сабшалангууд) ороно, эдэнь дэбисхэрэй 30 % оршом болоно.

Хурьһэниинь гол түлэб шулуутай-шабарлиг, хайртай-шабарлиг, хайртай-шабарлиг элһэнтэй. Ехэ уһанай голнуудай үерэй нюруунууд хайр шулуутай элһэлиг хүрьһэтэй газарһаа бүридэнэ. Жэлэй дунда зэргын хүйтэн үбэлэй сагта газарай гүнзэгыгөөр хүрэлгын шалтагаан болодог. Дулаанай хаһада газарай хүрьһэнэй гэдэхэ гүнзэгынь 3 м болотор хүрэдэг. Набтар газарнуудта хүрьһэн дорохи уһан 3 м гүнзэгыдэ һуурилдаг.

Алташын хорюултай дэбисхэр газарай хүдэлөөнэй эдэбхитэй бүһэлүүртэ оршодог, 7 балл хүсэтэй газарай хүдэлэлгэ бүридхэлдэ абтаһан байна.

Ажаглалта

Ссылкэнүүд

• Алтачейский заказник. Официальный сайт.
• Алтачейский заказник. the original on 2018-12-04