Баргажанай дархан газар
| К. А. Забелинэй нэрэмжэтэ Баргажанай гүрэнэй байгаалиин амидаралай оршоной дархан газар | |
|---|---|
 Баргажанай дархан газар | |
| Категори Байгаали хамгаалгын уласхоорондын холбоон | |
| Гол мэдээсэл | |
| Талмай | 366 868 га |
| Средняя высота | 1640 м |
| Байгуулагдаһан һара үдэр | 1917 оной январиин 11 |
| Хүтэлбэрилхы эмхи | «Дархан газарта Далай шадар» гэһэн ФГБУ |
| Байһан газар | |
| 54°30′00″ с. ш. 109°50′00″ в. д.GЯO | |
| Гүрэн | |
| Регион | Буряад Улас |
| Ближайший город | Северобайкальск, Улаан-Үдэ |
zapovednoe-podlemorye.ru/… | |
 РУВИКИ.Медиа дахи Медиафайл | |
К. А. Забелинай нэрэмжэтэ Баргажанай гүрэнэй байгаалиин амидаралай оршоной дархан газар — Буряад ороной, Хойто-Байгалай аймагай газар дэбисхэр дээрэ, Далайн шадарай байгаалиин түүхэтэ можодо оршодог дархан газар юм. Түүхэтэ түбынь — Дабшаа тосхон; 2012 онһоо дархан газарай хүтэлбэри Баргажанай Адаг тосхондо байрладаг, Дабшаа хадаа дархан газарай захиргаанай саг үргэлжэ байрладаг газар болонхой.
Дархан газарай түүхэ
Баргажанай дархан газар хадаа Орос гүрэнэй эгээл урданай дархан газарнуудай нэгэн болоно. Үбэр Байгалай хизаарай Баргажанай хушуунай нэрээр нэрлэгдэһэн, тэрэнэй дэбисхэр дээрэ 1916 оной декабриин 29-дэ булган амитадай тоо толгойе хадагалха ба олошоруулха зорилготойгоор Баргажанай булганай дархан газар гээд байгуулагдаһан[2]. Дархан газарай байгуулгын үндэһэ һуури хадаа булганда агнуури хэдэг олзоборилогшо Георгий Георгиевич Доппельмаирай шэнжэлэн бэдэрэлгын дүнгүүд болоно. Дархан газарай байгуулагдаха үедэ тэрэнэй дэбисхэр дээрэ оройдоол 20-30 булган байгаа. Г. Г. Доппельмаирай экспедицидэ хабаадаһан Константин Алексеевич Забелин, Зенон Францевич Сватош гэгшэд дархан газарай эмхидхэгшэд болон түрүүшын захиралнууд болоһон байна[2][3][комм. 1].
Баргажанай дархан газар хадаа 1917 оной хубисхалай урда тээ байгуулагдаһан гүрэнэй ори ганса дархан газар юм[4][комм. 2]. Эгээ түрүүн дархан газарта 200 мянган гектар талмай үгтэһэн, хойто зүгһөөнь тэрээнтэй 300 мянган шахуу гектар дэбисхэртэй Баргажанай гүрэнэй агнууриин талмай зэргэлэнхэй. Энэ талмай дархан газарай туршалгын бааза болохо ёһотой һэн. 1917 ондо дархан газарай ба гүрэнэй агнууриин дэбисхэрэй харуулшадай тоо бүхыдөө 5 хүнһөө бүридэһэн байгаа. Тэдэнэй бэеэ гамнангүй, эсэн сусангүй ажалаа хэһэнэйнь ашаар дархан газарай баялигууд һандаралай болон эрхэтэнэй дайнай жэлнүүдтэ дээрмэдэлгэһээ хадагалагдажа абарагдаһан юм[5].
1926 оной январиин 4-дэ РСФСР-эй Арадай комиссарнуудай Зүблэлэй тогтоолоор Баргажанай дархан газар анханайнгаа хилэнүүд соо эрдэмэй болон олзоборилгын станцитай, олзоборилхо ан амитадые үдхэдэг газартайгаар дахинаа байгуулагдаа[2]. Гансал дархан газарай ажал ябуулгын ашаар Баргажанай булган абарагдаһан, мүн тиихэдэ эмхи зургаан энэ сэнтэй нооһотой амитаниие шэнжэлхэдэ гол үүргэ дүүргэһэн байна[2]. 1934 он болотор дархан газарай дэбисхэрэй бүхы таарамжатай газарнуудта булган һуурижаһан байха юм, 1950-д онуудай эсэстэ — Баргажанай шэлын бүхы ой модон соо булган байрлаа, мүнөө сагта дархан газарай дүрбэлжэн километр бүхэндэ 1-2 булган амидарна[5].
Булганай тусхай программа дүүргээд, 1930-аад онуудай тэн багһаа, дархан газар согсолборито нөөсэ дархан газарнуудай янзада ороо. 1938 онһоо хойшо дархан газарта «Байгаалиин түүхэ бэшэг» зураглан бэшэгдэдэг юм. Агнууриин ба ашаглалгын анханай газарай дэбисхэртэ дархан газарай гуримые 1937 ондо үргэдхэжэ, дархан газарай талмай 570 мянган гектар болотор ехэ болгогдоо һэн.
1946 ондо далайн тохой Дабшаагай эрье дээрэ тосхон болон дархан газарай түбэй бууса баригдаһан юм. Хойто-Байгалай болон Баргажанай ойн ажахынуудта газарынь үгтэжэ, 1951 ондо дархан газарай талмай 52,4 мянган гектар хүрэтэр эрид хаһагдаһан байна. 1958 ондо дархан газарые 248 мянган гектар болотор дахин үргэдхөө. Тиихэдэ Байгал далайн эрьеын 3 модоной үргэнтэй далайн зурууд дархан газарай мэдэлдэ үгтэһэн байгаа[5].
1966 оной декабриин 2-то Баргажанай булга шэнжэлэн үзэхэ, сахин үлөөхэ, тоо толгойень олошоруулха хэрэгтэ аша габьяатай байһанай түлөө РСФСР-эй Сайдуудай дэргэдэхи Агнууриин ажахын болон дархан газарнуудай Гол хүтэлбэриин Хүндэлэлэй бэшэгээр дархан газар шагнагдаа[6]. Баргажанай булга шэнжэлэн үзэлгэдэ амитадые шэнжэлэгшэ Евгений Михайлович Черникин горитой хубитаяа оруулһан юм. Сэнтэй эдэ амитадые бариха ба тус тустань тэмдэглэхэ өөрсэ арга тэрэ зохёожо, тэрэнь удаан болзорто булганай тоо адаглажа шэнжэлэн харалгын эшэ үндэһэн болоһон юм.
Хойто болон урда хилэнүүдыень зубшаад, тус тустаа 90 мянган ба 5,4 мянган гектарай хэмжээтэй хамгаалалгын бүһэлүүрнүүд 1968 ба 1975 онуудта тогтоогдоһон байгаа. 1986 ондо Үбэр Байгалай үндэһэтэнэй хүреэлэнэй байгуулгадаһанай һүүлдэ тэрэнэй урда талын хамгаалалгын бүһэлүүр мэдэлдэнь ороһон юм[5]. Тэрэл жэлдэ Баргажанай дархан газар ЮНЕСКО-гэй хамгаалагдадаг байгаалиин амидаралай оршоной газарнуудай тоодо ороо һэн. 1989 ондо Баргажанай дархан газарай хойто талын хамгаалалгын бүһэлүүр хадаа хамгаалагдадаг байгаалиин амидаралай оршоной газарнуудай хамгаалагдадаг байгаалиин амидаралай оршоной полигон болгогдожо, Баргажанай дархан газарай дэбисхэрэй бүридэлдэ оруулагдаһан юм.
ЮНЕСКО-гэй Бүхэдэлхэйн байгаалиин уг залгамжалгын баялиг болодог «Байгал нуур» гэһэн объектын бүридэлдэ дархан газарай дэбисхэр бүгэдөөрөө 1996 ондо ороһон. 1997 онһоо эхилжэ, Баргажанай дархан газарай анхан байгуулагдаһан үдэр Оросой Холбоото Уласта Дархан газарнуудай ба үндэһэтэнэй хүреэлэнүүдэй үдэр гээд тэмдэглэгдэдэг.
Баргажанай дархан газарай Үбэр Байгалай үндэһэтэнэй хүреэлэнэй бааза дээрэ «Баргажанай дархан газарай ба Үбэр Байгалай үндэһэтэнэй хүреэлэнэй нэгэдэмэл захиргаан» гү, али «Дархан газарта далай шадар» гэһэн холбоото уласай гүрэнэй бюджедэй эмхи зургаан байгуулха тухай захиралта Оросой Холбоото Уласай Байгаалиин нөөсэ баялигай болон байгаали хамгаалгын яаман 2011 оной сентябрь һарада гаргаһан юм. Тэрэ эмхи зургаанай бүридэлдэ дээрэ нэрлэгдэһэн байгаалииин хамгаалалгын хоёр дэбисхэр ба Фролихын хорюултай дэбисхэр оруулагдаа.
Оросой Холбоото Уласай Байгаалиин нөөсэ баялигай болон байгаали хамгаалгын яаманай захиралтаар 2017 оной февралиин 13-да Баргажанай гүрэнэй байгаалиин амидаралай оршоной дархан газарта К. А. Забелинэй нэрэ олгогдоһон байха юм[7].
Газар зүй
Дархан газарай дэбисхэр — 366 868 га, тэрэ тоодо — амидаралай оршоной (111 146 га) ба Байгал далайн баруун эрьеын (амидаралай оршоной хамгаалагдадаг байгаалиин газарай голой) 3 модо үргэнтэй далайн зурууд (15 053 га)[8].
Дархан газарай хойто хилэһээ Нижнеангарск тосхон хүрэтэр зай 100-гаад модо болодог. Дархан газарай урда хилэһээнь Баргажанай-Адаг тосхон хүрэтэр — 100-гаад шахуу модоной зай[8].
Дархан газарай дэбисхэртэ Баргажан дабаанай нэгэ хубиин оршодог хадань, тэрэнэй хэлбэри хотогорнуудтай, хадын шобхо хабсагайнуудтай ба үндэр хурса орьёлнуудтай, олон тоото үндэр хүнды хонхорнуудтай ба саһата талмайнуудтай юм. Хэлбэриинь ехэнхи хуби — 1250 метр болон тэрээнһээ дээшэшье үндэрнүүдтэй, дархан газарай дэбисхэрэй зуунай 30 хубиие 600-һаа 1250 хүрэтэр үндэр газарнууд эзэлдэг[8].
Олон тоото хадын голнууд болон жалганууд тэгшэ газар руу урдан гарахадаа, аалин намдуу урасхалтай болодог. Урбихаан, Бодон гахайн, Езовко, Большая, Дабшаа, Тархалиг, Сосновко, Худалдаа голнууд дархан газарай үргэн томо голнууд болоно[8].
Дархан газарай дэбисхэр дээрэ 2004 га хамтын талмайтай 523 нуур бии. Тэдэнэй эгээл томонуудынь — Хандагайта ба Хадариин нуурнууд. Газарай хүдэлхэдэ бии болоһон забһартай газарнуудта дороһоо халуун аршаануудшье гарадаг[8].
Уларилынь эгсэ хубилдаг, шэрүүн юм, далайн уларилай шэнжэтэй. Һарын дунда зэргын хүйтэн январь һарада −23°С, август һарада +13°С. Үбэлынь 161 хоног утатай, зуниинь — 81 хоногой зайтай. Һалхитай уларилынь диилэнхи юм[8].
Дархан газарай дэбисхэртэ 29 бага янзануудтай 7 янзын гол хүрьһэн илгардаг. Хадануудай дээдэ бүһэдэ альфегумустай хүрьһэн эгээл дэлгэрэнгы, доодо, тайгатай бүһэдэнь — хүрин шоройтой хүрьһэн, харин хадын дундуурхи зай ой модоной узуурай хүрьһэтэй юм[8].
Уһа голнууд
- Большая гол (Байгал руу шудхадаг гол)
- Бударман гол (Сосновкын һэдэһэн)
- Громотуха гол
- Дабшаа гол
- Езовко гол
- Бодон гахайн гол (Байгал руу шудхадаг гол)
- Хэрмэ гол (Большая голой һэдэһэн)
- Худалдаа гол
- Худалхана гол
- Доодо Зародно гол
- Одорченкэ гол
- Сосновко гол (Байгал руу шудхадаг гол) (Зүүн Сосновко, Баруун Сосновко)
- Таламуш гол
- Тархалиг (Тарталиг) гол
- Тошольго гол (Кабанья голой һэдэһэн)
- Улар гол (Кабанья голой һэдэһэн)
- Урбихаан гол
- Шумилиха гол
- Урда Биракан гол
Хушуунууд
- Валукан (Зырянай) хушуун
- Бодон гахайн хушуун
- Немняндын хушуун
- Понгони (Погони) хушуун
- Урбикан хушуун
- Хара хушуун
Далайн булангууд
- Дабшаа
- Нарһата (Сосновко)
- Ягшахаан
- Түрхүхэд (Туркукит)
- Ирииндэ
Нуурнууд
- Хандагайта нуур (Лосиное)
- Хөөлэнтиин нуур (Карасёвое)
Зурагуудай үзэсхэлэн
Дабшаа гол, Немняндын хушуун
«Зенон Сватош» онгосо
«Константин Забелин» харуулай онгосо
Шумилиха голой доодо талын нуур
Ургамалай ба амитанай аймагууд
Хандагай, хүдэри, шандаган, баабгай, боро шүдэтэ, тарбаган — дүн хамта 41 янзын һүн тэжээлтэнэй амидардаг байгаалиин бүхы үлхөө дэбисхэрнүүд дархан газарта сахин үлөөгдэнхэй юм. Дархан газарай уһа голнууд соо Байгалай омоли, сагаан загаһан, хилмэ, хадари, тула болон бусад загаһад ушардаг.
Дархан газарай амитад
Баргажанай дархан газарай амитанай аймаг һонин, олон янзатай юм. Тэрэнэй дэбисхэр дээрэ байрладаг амитад Зүүн Сибириин тайгын дэбисхэрэй ажамидарагшадай тоодо ороно.
Дархан газарта саг үргэлжэ амидардаг һүн тэжээлтэн сооһоо булган, олбо, һолонго, хүдэри болон буга гэхэ мэтэ ойн амитадтай тэндэ ушархаар юм. Мүн лэ эндэ хада уулын ба нэлэнхы үргэн сарам дайдын амитад ушардаг — хойто зүгэй олхотоноон, томо шэхэтэй талын хулганаа, хар толгойтой тарбаганууд ба хойто зүгэй оро. Амитадай ба урмалай аймагай мантан томо дэбисхэр болохо Голарктикын амитадһаа шоно, үнэгэн, зээгэн, шэлүүһэн, хара баабгай, хандагай, сагаан шандаган, талын жэжэ ба улаан хулганаанууд Баргажанай дархан газарта байрладаг.
Газар-уһанай амитадай ба мүлхигшэдэй юртэмсэ Баргажанай дархан газарта багахан юм. Газар-уһанай амитадһаа хурса хоншоортой ба сибириин баханууд, сибириин углуу араата ушардаг. Мүлхигшэ амитад сооһоо зэд толгойто, хорото могой, хорогүй угалзата могой, юрын хорогүй могой ба гүрбэл бии.
Баргажанай дархан газарай уһанай амитадай аймаг һайнаар шэнжэлэгдээгүй байһаар. Уһа голой амитадай хамтын тоо 40 шахуу, харин тэдэнэй оройдоол 11-иинь дархан газарай дотоодын сөөрэмүүдэй саг үргэлжын ажамидарагшад болоно.
Хабартаа уһа голнууд руунь хара хадаран, зэбгэн ба тула ородог. Худалдаагай нуурта сурхай, алгана, гутаар, ялаагана, булуусхай мэтэ загаһад бии. Байгал далайн эрье шадарай гүйхэн уһан дэбисхэрнүүд омолиин, сагаан загаһанай (һэлбэрүүһэнэй) ба Байгалай хилмын байрлахаар оршонтой юм. Бүри гүнзэгы газарнуудтань Байгалай буха загаһан ба гайхалтай һонин тоһон жараахай ушардаг.
Дархан газарай ургамалнууд
Баргажанай дархан газарай ургамалай аймаг айхабтар һонин, олон янзатай юм. Эндэ 877 янзын һудаһата ургамал, 212 янзын хаг үбһэн, 170 шахуу янзын һархяагууд, 145 гаран янзын хүбхэн ба 1215 гаран янзын уһанай ургамал тоологдодог.
Гурбан сэсэгтэ, һогтуу үбһэн, юрын ужовник — эдэ ургамалнууд мүльһэтэлгын сагуудые дабажа гараад, мүнөөдэр болтор дархан газарай дэбисхэр дээрэ ургана. Тэдэнэй хажуугаар мүльһэтэлгын һүүлдэ бии болоһон гурбан жэмэстэ ба хадхууртай хара жэмэстэ мүн лэ ургана.
Байгалай эрьеэр газар нэмжын ургадаг хуша модон, тэрэнги, алирһан болон бусад шиигтэй уларилда дуратай һөөг бургааһад ургадаг. Эндэ мүн лэ Альпын ургамалнуудай зарим янзанууд ушардаг: үргэн намаата кипрей, түхэреэн намаатай ба нарин хуһаханууд, үхэр нюдэн, улаан шибшэд, хаг үбһэн урган амидардаг.
Баргажан дабаанай баруун энгэр гурбан янза түхэлэй ургамалнуудтай юм — ой модоной, субальпын ба альпын.
Ой модоной бүһэлүүртэнь намаата модотой ой ба хомор модото ойнууд бии юм. Тэндэнь жодоо ба нарһан модон ургадаг. Тээ дэрэхэнэнь холимол, бараан ба сайбар шэлбүүһэтэй модотой ойнууд ушардаг. Харин ой модоной бүһэлүүрэй дээдэ табсанда гансал бараан шэлбүүһэтэ модод ургадаг юм.
Дархан газарай субальпын бүһэлүүр жодоо модоной ба хуһанай ургадаг дэбисхэртэй, мүн баһа газар нэмжын ургадаг хуша модон ба набтар хуһанууд бии. Энэ бүһэлүүрэй дээдэ хуби шулуун хүйрмэг болон байсануудтай. Тэндэнь газар нэмжын ургадаг хуша, алталиг сагаан дали, жодоо, хуһан модон ба элдэб янзын хаг үбһэн харагдадаг.
Дархан газарай урда хилэ Байгал далайн эрьеһээ үндэр мундарганууд хүрэтэр нэмжыһэн Баргажан дабаанай үндэр газарнуудаар оршодог юм. Эрьеын дэбисхэр уһа голнуудай доодо талаар халяараар ба үшөөһэн модоной шугынуудаар бүрхөөгдэнхэй. Харин ургамалынь гэхэдэ, хоншуу ба хаг үбһэнһөө, ураалай хабһан жэмэсһээ бүридэдэг. Харин хадын орьёлой хэсэгтэнь хонин хүсы, монгол сайн үндэһэн, алтайн плаун, хүнгэн ногоон ба алаг нюдэн ургадаг.
Улаан дэбтэр
Баргажанай дархан газарай олон ургамал ба амитад хосоржо, үгы болохо туйлдаа хүрэжэ байнхай. Буряад орондо нюргата амитадай 76 янза тусхай харууһан доро байдаг, тэдэнэй 31-ниинь Орос Уласай Улаан дэбтэртэ оруулагданхай.
Энэ дархан газарта харсагын түрэлэй мяхаша шубууд, бүргэдүүд, сагаан һүүлтэй бүргэдүүд, хара толгойтой тарбаганууд, туланууд, зэбгэд хамгаалагдадаг. Мүн Буряадай Улаан дэбтэртэ халюун, Иконниковой үрмэшөө болон бусад оронхой.
Ургамалай юртэмсэдэ баһа хоморой ба үгы болохо туйлдаа хүрэһэн янзанууд ороно: алтан үндэһэн, шохойн шулуун ба томо дэльбэтэй шаахай сэсэг, һонгинын түхэлтэй калипсо, Турчаниновай үбһэн ба бусад олон тоото янзанууд.
Байгаали хамгаалалгын гэгээрэл
Дархан газарай дэргэдэ Байгаалиин Музей бии. Байгал далай дээгүүр тамаран аяншалгын һонирхон үзэхэ юумэнэй программада дархан газарай музей хүрэжэ танилсалга ородог юм.
Хэлхеэ холбооной тэмдэгүүд
Баргажанай дархан газарай 50 жэлэй ойн баярта зорюулагдажа, 1966 ондо СССР-эй хэлхеэ холбооной тэмдэгүүд гаргагдаһан байна. 100 жэлэйнь ойдо 2016 ондо Орос Уласта хэлхеэ холбооной бүлэглэл гаргагдаа һэн.
- Хэлхеэ холбооной тэмдэгүүд
Баргажанай дархан газарай 50 жэл
Баргажанай дархан газарай 100 жэл
Тайлбаринууд
- ↑ Тэдэнһээ гадна А. Д. Батурин ба Д. Н. Александров экспедицидэ ябалсаһан.
- ↑ Ф. Р. Штильмарк: «Эдэ һара үдэрнүүдтэй холбоотой тодорхойлогдоогүй юумэн яһала олон. Тиин, ном зохёолдо заагдаһанай ёһоор, Супутииин (мүнөөнэй Уссуриин дархан газар) 1911 ондо байгуулагдаһан. (Банников, 1966, 1969 болон бусад). Бодото дээрээ, манда Г. Ф. Бромлейн манда дуулгаһанай ёһоор, 1911 ондо тэндэхи газарай ноёдой нэгэн Супутиин зуһаланда модо отололго хорихо тухай дурадхал оруулһан байха юм. Харин дархан газар эндэ 1931 ондол байгуулагдаһан. Тэрэшэлэн, 1917 он болотор Оросто гүрэнэй гансахан лэ дархан газар (Баргажанай) байгуулха тухай албан ёһоной тогтоол абтаһан байха юм».
Ажаглалтанууд
- ↑ http://www.unesco.org/mabdb/br/brdir/directory/biores.asp?code=RUS+22&mode=all
- ↑ 1 2 3 4 Банников, Устинов, 1966, с. 7
- ↑ Степаницкий В. Б. (2024-01-11). Забытый охотовед Батурин. Экспертный совет по заповедному делу.
- ↑ Штильмарк, 2014, с. 39, 161
- ↑ 1 2 3 4 Баргузинский биосферный резерват. ООПТ России. 2024-09-05 үдэртэ хандаһан.
- ↑ Приказ по Главному управлению охотничьего хозяйства и заповедников при Совете министров РСФСР от 2 декабря 1966 года № 461 «О награждении Баргузинского государственного заповедника почетной грамотой Главного управления охотничьего хозяйства и заповедников при Совете министров РСФСР» // Охота и охотничье хозяйство. — 1967. — № 3. — С. 47.
- ↑ Глава Минприроды России Сергей Донской подписал приказ о присвоении Баргузинскому заповеднику (Республика Бурятия) имени его первого директора К.А. Забелина. Министерство природных ресурсов и экологии Российской Федерации (2017-02-16). 2024-09-05 үдэртэ хандаһан.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Баргузинский государственный природный биосферный заповедник имени К.А. Забелина. Заповедное Подлеморье. 2024-09-05 үдэртэ хандаһан.
Ном зохёол
- Банников А. Г., Устинов С. К. Баргузинский заповедник. — М.: Знание, 1966. — 49 с. — (Природные заповедники СССР).
- Гусев О. К. От Баргузинского заповедника до Ушканьих островов: (Записки путешественника). — Иркутск: Кн. изд-во, 1960. — 128 с.
- Гусев О. К., Насимович А. А. Баргузинский заповедник и национальный парк // Охота и охотничье хозяйство. — 1966. — № 12. — С. 1—3.
- Тарасов П. П. Баргузинский заповедник // Боец-охотник. — 1935. — № 8.
- Черникин Е. М. Волк в Баргузинском заповеднике // Охота и охотничье хозяйство. — 1986. — № 4. — С. 9.
- Черникин Е. М. Баргузинскому заповеднику — 70 лет // Охота и охотничье хозяйство. — 1986. — № 11. — С. 3—5.
- Черникин Е. М. Баргузинский заповедник // Заповедники России. Заповедники Сибири. — М.: Логата, 1999. — Т. I. — С. 171—188.
- Штильмарк Ф. Р. Заповедное дело Россиии: теория, практика, история. — М., 2014. — 511 с.
Ссылкэнүүд
- zapovednoe-podlemorye.ru/save/biosphere//save/biosphere/ — официальный сайт Баргузинского заповедника
- Баргузинский заповедник : [арх. 21 февраль 2023] // «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — С. 39. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 3). — ISBN 5-85270-331-1.
- Баргузинский биосферный резерват. ООПТ России. 2024-09-05 үдэртэ хандаһан.
- Баргузинский заповедник. Минприроды Российской Федерации. 2020-07-04 үдэртэ хандаһан.
| В библиографических каталогах |
|---|
| Заповедники, заказники и национальные парки Дальнего Востока | ||
|---|---|---|
| Амурская область |     | |
| Республика Бурятия | ||
| Еврейская автономная область | ||
| Забайкальский край | ||
| Камчатский край | ||
| Магаданская область | ||
| Приморский край | ||
| Сахалинская область | ||
| Хабаровский край | ||
| Чукотский автономный округ | ||
| Республика Саха (Якутия) | ||