Чешкова Энгельсина Сергеевна

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Энгельсина Сергеевна Чешкова
Энгельсина Ардановна Маркизова
Чешкова Э. С.jpg
Түрэһэн үдэр 1928 оной ноябриин 16
Түрэһэн газар Верхнеудинск, Буряад-Монголой АССР, РСФСР, СССР
Наһа бараһан үдэр 2004 оной майн 11
Наһа бараһан газар Анталья хотодо, Турциин
Гүрэн
Эрдэм шэнжэлэлгын һалбари Зүүн зүгые шудалагша
Ажалладаг газар РАН-ай зүүн зүгые шэнжэлэлгын дээдэ һургуули
Болбосорол
Эрдэмэй зэргэ Түүхын эрдэмэй кандидат кандидат исторических наук
Логотип РУВИКИ.Медиа РУВИКИ.Медиа дахи Медиафайл

Энгельси́на Серге́евна Че́шкова[1][2] (түрэһөөр Энгельсина Ардановна Маркизова, 1928 оной ноябриин 16-да түрэһэн[3], Верхнеудинск, мүнөөнэй - Улаан-Үдэ хотодо, Буряад-Монгол АССР, РСФСР, СССР — 2004 оной майн 11-дэ наһа бараа, Анталья хотодо, Турциин) — зүблэлтын түүхэшэн-зүүн зүг шудалагша, Урда- Зүүн зүгээр мэргэжэлтэн[4], түүхын эрдэмүүдэй дэд-доктор.

Энгельсинын эсэгэ - Ардан Ангадыкович Маркизов, Буряад-Монголой АССР-эй газар эдлэлгын Нарком. Балшар наһандаа Геля басаган 1936 оной январиин 27-до ЦК ВКП(б)-эй Секретарь Иосиф Виссарионович Сталинтай уулзажа, ехэ суутай, мэдээжэ болоһон юм, энэ уулзалга гэрэл зурагта абтагдажа, «Манай жаргалтай бага балшар хаһын түлөө нүхэр Сталинда ехэ Баярые хүргэнэб! гэһэн баяр баясхаланай һүлдэ тэмдэг боложо, зүблэлтэ засаг нэбтэрүүлгэдэ үргэнөөр хэрэглэгдэдэг болоо бэлэй [5].

Намтар

Уг гарбал

Геля 1928 ондо Эрхэтэдэй дайнда хабаадагша, Буряад-монголой зүблэлтын, намай ба гүрэнэй ажаябуулагша Ардан Ангадыкович Маркизовай (1898—1938) болон Доминика Фёдоровна Маркизовагай гэр бүлэдэ түрэһэн. Бүлэ Верхнеудинск хотодо (1934 онһоо — Улаан-Үдэ) Сталинай гудамжын гэртэ ажаһуугаа. Эсэгэнь 1936 онһоо газар эдлэлгын нарком байгаа, Буряад-Монголой АССР-эй ба Буряат-Монголой обкомай ВКП(б)-гэй хоёрдохи секретаряар ажаллаа. Эхэнь — Үбэр байгалай хасаг Фёдор Пушкарёвай басаган,1896 ондо Сибириин аяншалжа ябаһан Орос гүрэнэй II-дохи Николай хаанһаа алтан часы бэлэгтэ хүртэһэн юм. Энгельсина Владлен гэжэ ахатай байгаа (1926—1998), тэрэнь Баргажан [6] һууринда түрэһэн юм. Геля гэжэ нэрэ басагандаа түрэлхидынь коммунизмын теоретик Фридрих Энгельсын дурасхаалда үгөө, харин Владлен ахадань — Владимир Ленинэй дурасхаалда үгөө[7]. Ардановтанай томо гэр соо баян, элбэг номой сан байгаа[8], харин тэдэнэй зуһаланай гэр Буряад-Монгол АСССР-эй мүнгэн һангай нарком Батожаргал Базаронай зуһалантай зэргэлээд байгаа, тэрэнэй үхибүүд Гелятай нүхэсэдэг һэн[9].

Сталинтай уулзалга

Геля Маркизова ба Иосиф Сталин, 1936 оной январиин 27. (хажуудань Михей Ербанов) (гэрэл зураг Михаил Калашниковай )

1936 оной эхиндэ Геля Москвада эжытэеэ байгаа — Доминика Федоровна тэрэ үедэ Москвагай эмнэлгын институдай оюутан байгаа[10]. Тэрэ үедэ СССР гүрэнэй засаг түрын хүтэлбэрилэгшэд Союзай уласуудай түлөөлэгшэдые угтан абажа байгаа. 1936 оной январь соо Гелиин эсэгэ Бүхэсюзна колхознигуудай слёдто Москва ерэһэн Буряад-Монгол АССР-эй түлөөлэгшэдые хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн байгаа[11] (ондоо баримтаар - БМАССР-эй хүдэлмэришэдэй ёһолой уулзалга[7]). Энгельсина 2003 ондо иигэжэ хөөрэһэн байна: «Абамни нэгэтэ гэртээ ерээд, тэдэнэр Сталинтай уулзалгада ошохобди, гэжэ мэдүүлбэ. <…> Би баһа ошохоёо һананаб, аба, намайе абаад ошыш даа, гэжэ хэлээб. Абамни минии һанал буруушаагаад, „Ши түлөөлэгшэдэй гэшүүн бэшэ ха юм ши“ болон „Хэн шамайе тиишэн табихаб даа“ гэжэ хэлээ. <…> Эжымни намайе дэмжээ. „Энээниие юундэ абажа болохогүй юм“-гэжэ тэрэ хэлээ. <…> Эжы гоё һайхан хоёр баглаа сэсэгүүдые худалдажа абаа.». Тиигэжэ, январиин 27-до эжы абатаяа басагахан ВКП(б)-гэй болон и СССР-эй хүтэлбэрилэгшэдэй уулзалгада Кремль соо байһан юм. Энэ уулзалгада Сталинһаа бусад дээдын засагай хүтэлбэрилэгшэд, тодорхойлбол, СССР-эй ЦИК-ай Президиумэй түрүүлэгшэ Михаил Калинин, СССР-эй СНК-гай түрүүлэгшэ Вячеслав Молотов, СССР-эй хамгаалгын нарком Климент Ворошилов болон «Известия» сониной ахамад редактор Борис Таль. Маркизовтанай бүлэтэй суг ерэгшэ, мүн лэ Буряад-Монголой түлөөлэгшэдэй уулзалга үүсхэл гаргаһан, эмхидхэгшэ, Буряад-Монголой обкомой нэгэдэхи секретарь, ВКП(б)-эй Түбэй хиналтын комиссиин гэшүүн Михей Ербанов байгаа. Михей Ербанов. Түлөөлэгшэ бүлэгэй бүридэлдэ һаалишад, хонишод, малай фермэнүүдые даагшанар, колхозой түрүүлэгшэнэр, совхозой захиралнууд, соёл урлигай түлөөлэгшэд, зүблэлтын- намай ажалшад ( хамта дээрээ 67 хүн) ороһон юм.[12]. Тэдэнэй тоодо БМАССР-эй СНК-гай түрүүлэгшэ Дажуп Доржиев, уран зохёолшон Хоца Намсараев, ерээдүйн РСФСР-эй арадай артист Чойжинима Генинов, ерээдүйн РСФСР-эй уран урлигай габьяата ажаябуулагша Цыренжап Сампилов, ерээдүйн Зүблэлтэ Холбоото Баатар Илья Балдынов болон бусад. Делегациин гэшүүдэй диилэнхи хубинь СССР-эй орденоор шагнагдаа. СССР-эй дээдын орден болохо Ленинэй орден Ербанов, Доржиев хоёрто, тиихэдэ «Заветы Ильича» колхозой һаалишан Агафья Григорьевна Мясникова абаа.[13]; Ажалай Улаан Тугай Орден — 15 хүн, «Хүндэлэй тэмдэг» — 32, «Улаан Одон» — 1[12].

Ород гүрэнэй олониитын ажал ябуулагша Людмила Алексеева дурсалганууд соогоо Энгельсинын хөөрөөгөөр, эсэгэнь Сталин болон маршал Климент Ворошиловта «боломоор сагта сэсэг бэлэглэхэ» гэжэ эсэгэнь хэлсэһэн байгаа гэжэ дурсана[7]. Энгельсина өөрөө энэ үйлэ хэрэг тухай 2004 ондо Беларуссиин найруулагша Анатолий Алайда үгэһэн интервьюдэ иигэжэ хөөрэбэ: “Намайе ехэ гоёор хубсалуулаа – эжымни намда шэнэ матросой костюм худалдажа абаад, гое туфли үгөө, теэд эсэгэмни, мэдээжэл ааб даа, тэрэниие һэлгэхэеэ мартажархиһан байгаа. Тиигэжэ би президумдэ вленкаар зогсооб. Кремльдэ дүтэлхэдөө абамни ехээр һанаагаа зобожо байгаа, харин харуулшан үхибүүдые пропускгүйгөөр оруулна гэжэ хэлээ. Танхим соо ороод, столнуудай саана һуугаабди. Тиигээд лэ колхознигуудай элидхэлнүүд эхилбэ. Дууһахагүй үгэнүүд тогтонгүй үргэлжэлэгдэжэл байгаа. Би аргагүй ехээр тэсэжэ ядааб»[7]. Делегациин гэшүүд-элидхэгшэд — Буряадай АССР-эй ударидагшад, уран зохёолшод, сэрэгэй албатад — хүдөө ажахын үйлэдбэридэ туйлалтанууд тухай буряад хэлэн дээрэ хэлэжэ, Бүхэсоюзна коммунис намай (б) ударидагшадта, СССР-эй засагай газарта баяр баясхалангай үгэнүүдые мэдүүлбэ. Геля президиумэй хажууда түрүү энгээдэ һууба.[8].

Ербанов угталгада иигэжэ элидхэл хэбэ: «Буряад-монгол арадай түүхэ хара һүниин хуудаһануудаар дүүрэн. Буряад-монголшуудай түлөөлэгшэдэй хаанай түшэмэлнүүдтэ, генералнуудта, хаанда өөртэнь эльгээжэ, үнэн сэхэ, хамгаалалга эрмэлзэдэг байһан тухай олон баримтанууд бидэндэ бии. Энэ хэрэгтэ ниитын ехэ хэмжээнэй мүнгэн суглуулагдаа, мэдүүлгэнүүд бэшэгдээ... Теэд эдэ мэдүүлгэнүүд бултадаа харюугүй үлэһэн байна»[12]. Энгельсина хожомынь иигэжэ дурсаһан юм: “Тэсэбэб, тэсэбэб, тиигээд бодоо лэ, гэшхэлшэбэб…” Эгээл энэ үедэ колхозниг Аржутовагай тоглолто хэжэ байгаа[14]. СССР-эй Хүдөө ажахын арадай комиссар Яков Яковлевай харгыда басагантай уулзаһан [10]: «Хайшаа ошонобши?» гэжэ асуудалда (ондоо баримтаар, энэ асуудал Бүхэсоюзна коммунис намай (б) ЦК-гай секретарь Андрей Андреев[10] табиһан байна), Геля харюусаба: “Сталинда!” гээд, тэрээндэ сэсэгүүдые үгэхэ хэрэгтэй гэжэ хэлээ.[7] (уран зохёолшо Еремей Парновай хэлэһээр, эдэ пион сэсэгүүд һэн [15]), тэрээндэ харюу абаһан: “Зай, ошо, ошо…»[16].

Энгельсинын хэлэһээр, Сталин тэрээн тээшэ нюргаараа һууһан байгаа, харин хажуудань һууһан Яковлев (Алексеевагай хэлэһээр, энэнь Бүхэсоюзна Коммунис намай (б) Түбэй Политбюрогой гэшүүн Климент Ворошилов [7] байгаа) мүрыень ташаад: “Шамда хүн ерээ” гэжэ хэлээ. Сталин эрьежэ, «Амар мэндэ» гээд, хоёр баглаа сэсэгүүдые абаад (Геля нэгыень Ворошиловта үгэхэ һанаатай байгаа[10]), басагые президиумэй стол дээрэ табиба. «Басаган элидхэл хэхэеэ һанана», - гэжэ Ворошилов соносхобо[7], тиихэдэнь Геля «хүхюутэйгээр» хэлэбэ: «Энэ Буряад-Монголой үхибүүдэй амаршалга». Тайзан дээрэ хаража байһан айлшадай: «Тэрэниие үндыш, таалыш» гэһэн гуйлтада басаган Сталиниие таалахадань, сугларһан зон альга ташалгаар дэлбэрбэ[7]. Энэ агшан зуурые олон гэрэл зураг буулгагшад болон кинохроникын операторнууд буулгаба. Энгельсина дурсана: "Би Сталинай гар дээрэ байхадаа жаргалтай байһанаа һананаб."[17]. 1995 ондо үгэһэн интервьюдэ тэрэ иигэжэ хэлээ: " Би ямар нэгэн дээдын тэнгэриин одото, агууехэ хүниие хаража байнаб, гэжэ мэдэрэлгүй байгааб.... Энэнь гансал... гэбэшье би ямар нэгэн жаргалтай байгааб. Ямар нэгэн юрэ бусын юумэ хэжэ байһанаа мэдэрээ һэм"»[8].

Кремльдэ болоһон угталгын һүүлээр түлөөлэгшэдтэ Совет засагай зүгһөө бэлэгүүд барюулагдажа, угталгада түлөөлэгдэһэн колхозуудта нэгэ-нэгэ ашаанай машина барюулагдаа. Түлөөлэгшэд намай болон засагай газарай хүтэлбэрилэгшэдтэ арадай дэгэл, костюм, хутага, гааһануудые бэлэглээ[12]. Людмила Алексеева Энгельсинатай хөөрэлдэһэнэйнгээ удаа иигэжэ бэшэһэн байна: "Геля тайзан дээрэ омогорхон һууба. "Бэлэг" гэжэ үгэ дуулаад, шангаар асууба: "Намда бэлэг байха гү?" - энээнһээнь хүн зон абяагүй болоо»[7] ("Чешкова Алайда үгэһэн интервьюдээ иигэжэ хэлэһэн байна - бэлэг тухай асуудал тэрэ өөрынгөө абаһаа асуугаа[10]). Нэгэ хэды болоод, президиумһаа зон «Геля! Геля! Наашаа ерэ!»[10]. Геля президиумда дүтэлбэ; Молотов улаан хайрсаг баряад байба. Сталин тэрэ басаганһаа: «Юу бэлэг абахаа һананабши – часы гү, али патефон гү?»[18]. Геля часышье, патефоншье эрибэ. Сталин тэрэ хайрсагые Молотовhоо абаад (“Би шамда өөрөө үгэхэб”), нээбэ. Досоонь алтан бугаагтай алтан часы байгаа. Сталин Геляһаа һайшаагдана гү гэжэ асуухадань, басаган һайшаагдаа. "Зай, ши патефон даажа шадахагүйш," гэжэ Сталин хэлээ. - Би абаяа дуудахаб, - гэжэ Геля харюусаба. Энэ уулзалгада Ардан Маркизовта нэгэ патефон бэлэглэһэн байгаа. Мүнөө тэрэ пластинкануудтай үшөө нэгэ патефондо дахинаа тайзан дээрэ гаража абаба. Час дээрэ иигэжэ бэшээтэй байгаа: «Партиин түрүүлэгшэ И.В.Сталинһаа Геля Маркизовада, 27.1.36 он»[10][18][19]; болон «Геля Маркизовада Намай ударидагша И.В. Сталинһаа 27.1.36 г.» гэжэ һиилээтэй түмэр хуудаһанда патефондо хабсарагдаһан[10] (эдэ бүгэдэ СССР-эй һандархын урда тээ Хубисхалай музей-дэ үзэсхэлэн болоһон, тэндэ Энгельсина эсэгэдээ зорюулһан стенд бүтээхэ гэжэ найдуулһан байгаа[10]). Гэхэ зуура, Сталин Гелядэ «От Вождя партии Сталина Геле Маркизовой» гэжэ бэшээтэй дурасхаалай медаль барюулһан юм[20]. Энэ түүхэтэ ушар кинохроникодо зураглагданхай («1936 он.Буряад-Монголой түлээгшэд Кремльдэ»)[14].

Иосиф Сталин ба Вячеслав Молотов хоёр Геляда бэлэг барина

Үглөөдэрынь[7] (ондоо баримтаар, январиин 30[21]), сонинууд, тэрэ тоодо «Бакинский рабочий» сонин, «Кремлиин албан ёһоной гэрэл зураг буулгагша» Михаил Калашниковай[21] буулгаһан Сталинтай хамта Гелиин фотопортрет хэблүүлээ, тэрээн дээрэнь «Баярлалаа, Сталин, манай жаргалтай бага наһан!”.[22]

Бүхэли үдэрэй туршада Геля гартаа газетэ баряад, зочид буудал тойроод ябаад, уулзаһан хүн бүхэндэ харуулжа: “Харагты, би гээшэб”[7] гэжэ дабтадаг һэн. Алдар суутай болоһон басаганда бэлэгүүдые асаржа, Маркизовэй гэр бүлын байрладаг зочид буудалай таһалга, Энгельсинын өөрын дурсалгануудаар, “юрын лэ наадануудаар дүүрэн байгаа...”. Хэдэн хоноод, 1936 оной февралиин 1-дэ Гелиин эсэгэ «Мал ажахын гүрэнэй түсэбые дээгүүр дүүргэһэнэй түлөө, эдэй засагай болон соёлой хүгжэлтын һалбарида амжалта туйлаһанай түлөө» Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаа.

Энгельсина «Улаан-Үдэ бусахадаа илалтатай байгаа – хожом космонавтнуудые угтаһандал адли һүр һүлдэтэйгөөр намайе угтаһан байна. Бүхы президиумуудта уридаг һэн. Жэл хахад соо ехэ алдар суутай байгааб...» Геля совет һургуулиин һурагшадай һажааха, мүрөөдэхэ шүтөөн болоһон юм. Тэрэ үедэ матросой костюм худалдаха ябадал яһала ехэ боложо, үһэ тайралгын “Геля” гэhэн маяг зүблэлтын үхибүүдэй дунда дэлгэрэнхэй байгаа.[11].

Түрэлхидэй хосоролго

Гол үгүүлэл: Маркизов, Ардан Ангадыкович


1937 оной ноябриин 7-до, Гелиин 8-тай байхадань, тэрэнэй эсэгэ - СССР-эй Цик-ай гэшүүн[23], Буряад-Монголой АССР-эй хүдөө ажахын арадай комиссар, Бүхэсоюзна коммунис намай Буряад-Монголой обкомой хоёрдохи секретарь – хубисхалай эсэргүү панмонголой эмхидэ хабаадалсажа, контрреволюционно тагнуулай болон диверсиин ажал ябуулһан гэһэн гэмнэлтээр баригдаа[16].Маркизовые болон бусад БССР-эй ударидагшадые барижа хааха шалтагаануудай нэгэн хадаа, 1937 оной зун республикын хүдөө ажахын газарнуудаар дэлгэрһэн үхэр малай тахал байгаа.Тэрэ үедэ 40 мянган толгой залуу үхэр хосороо[11].

Гелиин эсэгэ — Ардан Маркизов

СССР-эй Дотоодын хэрэгүүдэй арадай комиссарһаа Николай Ежов 1937 оной ноябриин 15-да Бүхэсоюзна Коммунис намай (б) Түбэй хорооной секретарь И.В. Сталинһаа, БМАССР-эй дотоодын хэрэгүүдэй арадай комиссар Василий Ткачев) тусгаар мэдээсэлдэ (сахилгаан бэшэгэй буулгабари хабаргалтатайгаар[23] Д. Д. Доржиевые (БМАССР-эй Совнаркомой түрүүлэгшэ), И. Д. Дампилониие (Буряадай ЦИК-гэй түрүүлэгшэ) ба Маркизовые тушаан барихыень зүбшөөхыень мэдүүлгэ барина. Илангаяа Ткачевай Ежовто бэшэһэн сахилгаан бэшэг соо Буряад орондо “хубисхалай эсэргүүсэлгын нюуса панмонголой тагнуулша-буһалгаанай эмхи элирүүлэгдэжэ байна” гэжэ бэшээтэй байгаа. Сахилгаан бэшэгэй ёһоор, энэ хэрэгтэ хабаатайгаар 142 хүн тушаагдаа, тэрэ тоодо: “Арадай комиссарнууд – 5, ВКП (б)-гэй аймагай секретаряар – 7, аймагай гүйсэдкомуудай түрүүлэгшэд – 5, НКВД-гэй хүдэлмэрилэгшэд – 3, республикын эмхи зургаанай хүдэлмэрилэгшэд- 54, (хүдөөгэй) кулагууд ба ламанар – 68». Тушаагдагшадай мэдээгээр, панманголой эмхидэ Ардан Маркизовһаа гадуур Михей Ербанов, Дажуп Доржиев, Иролто Дампилон,болон Ленинградта ажаһуужа байһан эрдэмэй ажалшад, тэдэнэй тоодо СССР-эй эрдэмүүдэй Академиин корреспондент - гэшүүн Академии наук СССР Цыбен Жамцарано орогдонхой. Сахилгаан бэшэг соо «эмхи Буряадай арадай ажахын бүхы гол һалбаринуудые хамажа, хэдэн можо нютагуудта буһалгаанай болон диверсиин һалбаринуудые байгуулһан байна. "Энэ эмхиин хэдэн гэшүүд Японой тагнуулай албантай холбоотой байгаа. Би тушаан баригдалгые үргэлжэлүүлнэб. Түбэй болон эмхиин эдэбхитэй хабаадагшадай тоодо ороһон Доржиев <…>, Дампилон <…> болон Маркизов <…> гэгшэд партиһаа үни гаргагдаһан, ажалһаань болигогдоһон, бултадаа СССР-эй ЦИК-эй гэшүүд. Мүрдэлгэ һэлгэхэ зорилгоор тэдэнэй тушаан баригдаһые телеграфаар зүбшөөхыень гуйнаб»[23].

БМАССР-эй НКВД-гэй оперативник, гүрэнэй аюулгүй байдалай бага лейтенант Бюраевай бэлдэһэн 1937 оной 11 һарын 17-ной гэмнэлгэ ба һэргылэмжын хэмжээ шэлэхэ тухай тогтоолдо, илангаяа, Маркизов А. контрреволюционно панмонголой эмхиин хабаадагша, хубисхалай эсэргүү тагнуулай ба диверси хэхэ ажал ябуулаа гэжэ баримталагдан элирүүлэгдэнэ. Энэ тогтоолоор Маркизовые 58-1 "а", 58-9, 58-11 РСФСР-эй УК гэһэн статьяар гэмнэгдэбэ. (тогтоолой хэһэгэй дүрэ хараха).

СССр-эй НКВ-эйн эмхинүүдэй гэмнэлтын тобшололтой Энгельсина Сергеевнагай һүүлдэнь танилсаһан байна, тэндэ иимэ удхатай[16]:

«“1937 оной октябрь-ноябрь һарануудта Буряад-Монголой АССР-эй дэбисхэр дээрэ Японой тагнуулай зүгһөө буһалгаанай болон диверсиин ажал ябуулдаг буржуазна-националист, зүблэлтэй эсэргүүсэлгын, панмонгол эмхи усадхагдаа… Тус эмхиин хүтэлбэрилэгшэдэй нэгэн Маркизов гээшэ… Маркизовай хүтэлбэри доро зоотехническэ барилгада үргэн дэлисэтэй хорото үйлэнүүд хэгдээ, тэрэнэй үрэ дүндэ мал хүйтэнэй хамшаг үбшэндэ дайрагдажа, үхөө. 40 мянган толгой залуу мал хосороо …».

Ардан Маркизовай талада гэмнэлтэ табигдалгын болон хаһалтын хэмжээнүүдые ашалга тухай тогтоолой хэһэг (Россиин ФСБ-эй архивһаа Россиин )

Энгельсинын аша басаган, уран урлиг шэнжэлэгшэ Дарья Андреевагай хэлэһээр, тэрэнэй үбгэн аба «...зүблэлтэ засагай эсэргүү панмонгол хуймаа эмхидхэһэн гэһэн гэмнэлтэтэйгээр баригдаһан, тэрэнэй зорилгонь тарилгын хаһа һандаргажа, колхозой моридые хэрэглэн, Улаан Армиин хойто талада сабляар добтололго эмхидхэхэ байгаа»[24]. Һүүлшынхиеэ Геля эсэгэеэ гудамжаар 1938 оной январь һарада Маркизовтанай гэрһээ холо бэшэ оршодог уласай НКВД-гэй байшанай дэргэдэ хараа һэн.[8].

Эсэгэеэ “Японой тагнуулшан бэшэ, арадай дайсан бэшэ” гэжэ этигэжэ, Геля эжынгээ заабаряар Сталинда бэшэг бэшэһэн байна. Мартагдашагүй хүлеэн абаха ёһололой гэрэл зурагуудые хабсарһан бэшэг соогоо Геля эсэгэмни “бата бэхи найдамтай большевиг, партидаа, өөрөөшье нүхэр Сталинда үнэн сэхэ, эрхэтэнэй дайнда хабаадаһан, Буряад-Монголой Уласые эмхидхэхэ хэрэгтэ туһалһан” гэжэ бэшэһэн байна»[7]. Харюу ерээгүй. Ардан Маркизов гэмтэй гэжэ тодоруулагдаад, буудуулжа алуулха тухай баталалга абаһан юм, тиигэжэ тэрэ захирал 1938 оной июниин 14-дэ бэелүүлэгдэһэн байгаа[8].

Уданшьегүй Гелиин эжы тушаагдажа, түрмэдэ хаагдаад, жэл болоод, Туркестан хото эльгээгдэһэн юм [8][10] [24] басаган хүбүүн хоёртоёо Туркестан[16] Урда-Казахстанай можын Казах ССР (нүгөө баримтаар - Туркмениин ССР руу[25]). Геля Сталинай үгэһэн патефон ба часые хододоо өөртэнь абажа ябадаг байгаа[26]. 1995 ондо Энгельсина иигэжэ мэдүүлээ: "Минии хуби заяан хэндэшье һонирхолгүй байгаа. Эжытэеэ хамта сүлэлгэдэ ошоһониинь ямар нэгэн абарал һэн[8]. Сүлэлгын үедэ Доминика долоон хоног бүхэндэ НКВД-дэ мэдээсэжэ, нүхэрэйнгөө хуби заяан тухай мэдээсэл эрижэ оролдодог байгаа. Энгельсинын хэлэһээр, Ардан Маркизовые «бэшэг бэшэлсэхэ эрхэгүйгөөр 10 жэлэй туршада тушааһан» гэжэ эжыдэнь дуулгаһан байна[5][7][8][26][27].

Сүлэлгын газарта Доминика Маркизова хотын больницада хүүгэдэй эмшэнээр хүдэлөө. Тэдэнэй нүүһэнэй һүүлдэ хоёр жэлэй үнгэрһэн хойно Гелиин эхэ, тэрэ үедэ 32 наһатай, һүниин ээлжээнэйнгээ нэгэ үедэ наһа барашаһан байба[18]; тэрэнэй бэе эмнэлгын газарай эмшэд үбшэнтэдые эрьежэ ябаха үедөө олоһон байна[25]. Нэгэ баримтаар, тэрэ ямар нэгэн хорото бодосоор өөрыгөө хорложо, ами наһаяа хорооһон[28] — отравилась каким-то ядом[25]. Нүгөө баримтаар, илангаяа «Мемориал» гэһэн ниигэмэй ажалшан М.Волкова баримтална, Гелиин эхэ “нюуса байдалда алагдаа, засаг зургаанууд энэ гэмтэ хэрэгые шэнжэлээшьегүй”[29]. Саашанхи байдалдаа Энгельсина,тэрэнэй хэлэһээр, Орос гүрэнэй ФСБ-эйн архивһаа эжынгээ хэрэг абаха арга олдогдоо, тэрэниие үзэжэ байхадаа нэгэ иимэ удхатай («Туркестанай НКВД-эйн даргын» СССР-эй дотоодын хэрэгүүдэй арадай комиссар Лаврентий Берияда эльгээһэн гуйлта - эрилтэ[~ 1]) бэшэг-данса олоо: «Эндэ сүлэлгэдэ ябаһан Маркизова Сталинай бэлэгүүдые, басаганайнгаа ударидагшатай хамта буулгагдаһан табан портрет хадагалжа байна. Яахаб? Мэдээсэлэй хажуугаар хүхэ карандашаар нэгэ үгэтэй харюу бэшээтэй байгаа: "Усадхаха", энэнь Энгельсина эжынь ами наһаяа хороогоогүй гэжэ һүүлшын баталамжа болгон абаһан: "Тэрэ ами наһаяа хороогоогүй гэжэ намда эли болоо - тэрэниие юрын лэ усадхаһан, алаһан байгаа. Тэрэ хоолойгоо отолуулагданхай эмнэлгын газарта олдоһон байна[16]. Засагай газарай «Российская газета» сониндо 2003 ондо хэблэгдэһэн нэгэ интервью соогоо уран зохёолшо Анатолий Приставкин Энгельсинын найруулагша Алайда хэлэһэн үгэнүүдтэ харша мэдээсэл дуулгана. Сурбалжалагша Ядвига Юферовагай асуудалда: “Та Геля Маркизовагай намтарые бэшэжэ үрдиһэн байнат гэлсэдэг…” Приставкин Доминика Маркизовагай хуби заяан тухай хөөрэхэдөө, “хорлоһон” гэжэ хэлээ[30]. 2015 ондо үгэһэн интервьюдэ Доминика Маркизовагай аша басаган, ород психолог Лола Комарова хүгшэн эжынгээ наһа бараһан ушар тухай иигэжэ мэдээсэбэ: "Хүгшэн эжынь тэндэ хүүгэдэй эмшэнээр хүдэлдэг байгаа; нэгэтэ тэндэ нэгэ үхибүүн наһа бараһан, тиигээд тэрэнэй суг хүдэлдэг нүхэд тэрэниие энээндэнь зэмэлжэ эхилһэн. Тиигээд лэ, тэрэ тиимэ юумэ даажа ядаад лэ, бэеэ хорооһон байжа болоо[25].

Һургуули ба университет

Эжынгээ наһа бараһанай һүүлдэ Геля дүүтэеэ Москва ошобо (1941 оной багаар, тэрэ үедэ Геля 13-тай шахуу байгаа), юундэб гэхэдэ, Доминика эжынь иимэ заабари үгэһэн байгаа: «Хэрбэеэ намтай юумэнэй болоо һаань, дүүгээ абаад, Москва ошо – нагаса абгайдаа».[16]. Ородой уласай багша Евгений Ямбургын тэмдэглэһээр, “Геля үншэн үлэжэ, удаан саг соо үгытэй, ядаралта болон хэндэшье мэдэгдээгүй байдалда амидарһан”[31]. Публицист Сергей Цыркунай һанамжаар, Геля "НКВД-эйн арадай дайсадай хүүгэдэй спецприёмник руу оуулагдаһан байна»[32].

Энгельсинын басаган Лола Комаровагай баримталһаар[16], тэрэ үедэ Гелиин нагаса абгай оройдоол 12 наһа Гелиһээ эгэшэ, Сергей Дорбеев гэжэ өөрынгөө үбгэнтэеэ Москвада ажаһуудаг байгаа. Комаровагай гэршэлһээр, Гелиие басаган болгожо үргэжэ абаһан Сергей Дорбеев аппарадай ажалтан байгаа бшуу[10] СССР-эй НКВД-эйн «ямар бэ даа багахан, ажахые даагшаар гү тушаал эзэлдэг байгаад, Гелиин түлөө ажалһаа болиһон байгаа[16]. Залуу бүлэ Гелиие үргэжэ абаад, өөһэдынгөө нэрэ обог үгөө (Дорбеева[2]) болон шэнэ эсэгын нэрэ (Сергеевна[20]). Шэнэ обогтой, эсэгын нэрэтэй Геля шэнэ гэрэйнь дүтэхэнэ оршодог hургуулида ошоо. Һургуулидаа багшанар, һурагшад Гелиие энэ Сталинтай плакадууд дээрэ зураглагдаһан басаган гэжэ мэдэдэг һэн. Энгельсина һүүлдэнь иигэжэ хэлээ: "Тиигээд һургуулиин хэрэлсы дээрэ эгээл түрүүн Сталинтай байһан басаганай томо дүрэ хараа һэм. Магад, нагаса абгаймни ойгомторгүй захиралда энэ минии дүрэ гэжэ хэлээ һэн. Үхибүүдэй бодото гороололго эхилээ - хүн бүхэн нам тээшэ харахаяа һанадаг байгаа. "Гэхэ зуура, Лола Комарова нэгэ бага ондоохон зүйл баримталба: “Магад, эжымни өөрөө тэрэ үедэ энээнииень хөөрэжэшье болоо. Тэрэ байгаалиһаа нюуса хүн бэшэ һэн"[16]. Харин 2003 ондо уран зохёолшон Анатолий Приставкин Энгельсинатай хөөрэлдөөн тухайгаа дурсахадаа, огто ондоохон түүхэ хөөрэбэ: «Тэрэ һургуулидаа жэшээтэ дүрэ доро һуугаад, намайе таняад, дахин хэһээлтэдэ ороно аа гүб, гэжэ айжа байһанаа хөөрэбэ»[30]. Энгельсина өөрөө иигэжэ дурсана: "Эжынгээ наһа бараһанай һүүлдэ минии ажаһуудал хэндэшье эли бэшэ,огто мэдэгдэхэгүй байгаа. Энэ портретһээ би огто холодоо һэм. Би гээшэб гэжэ хэндэшье хэлэһэнэй хэрэггүй байгаа. Юундэб гэхэдэ, хэнэйшье этигэхээр бэшэ һэн. Би энэ ушар тухай бүхыдөө мартаад, зүблэлтэ гүрэнэй юрын лэ хүн шэнгеэр ажаһуугаа һэм...»[33].

Уданшьегүй Энгельсина Дорбеева Йошкар-Ола руу нүүжэ ерээ, тэндэ түрэл дүү басаган Гета (Цэрима) ажаһуудаг байгаа.Тэрэ сагта Йошкар-олагай тамирай «Спартак» стадион Геля Сталин хоёрой буулгагдаһан гэрэл зурагаар хэблэгдэһэн томо гэгшын плакадаар шэмэглэнхэй һэн[20]. 1947 ондо тэрэ Марийскын багшанарай дээдэ һургуулида ороһон юм[20][34]. Йошкар-Олада Энгельсина Дорбеева залуушуулай бүлэгэй бүридэлдэ ородог байгаа, тэдэнэй дунда Юрий Башнин байгаа, хожомынь тэрэ Карелиин багшанарай дээдэ һургуулиин уран зохёолой таһагай доцент Юрий Николаевич Башнин байгаа, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат болоһон [35].Юрий Башнин иигэжэ дурсана: “Би Гелятай 1947 ондо Мариин гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулида танилсаабди, тэндэ нэгэ сагта, гансал ондо ондоо таһагуудта ороо һэмди, минии нүхэр Виталий, Энгельсина, тэрэнэй үеэлэ Гета (Цэрима), үшөө хэдэн хүбүүд, басагад гайхамшаг бүлэг боложо нэгэдэжэ, дулаахан, этигэл найдабаритай харилсаан байгуулагдаа һэн”. Башнинай нүхэр Виталий Бондаревский (һүүлдэнь эрдэмтэн -түүхэшэн) Энгельсинада дурлаһан байгаа, теэд Геля тэрэнэй дурадхалһаа арсаһан байна.[20]. 1948 ондо Энгельсина Дорбеева МГУ-гэй түүхын таһагта, Зүүн зүгэй шудалалгын бүлэгтэ ороо бэлэй»[10]), тэндэ Сталина басаган Светланатай суг һураа[16]. Энгельсина иигэжэ дурсана: "Бидэ нэгэ факультедтэ һурадаг байгаабди. Би тэрэниие Сталинай басаган гэжэ мэдэдэг байгааб. Тэрэ намайе эсэгынгээ хүлеэн абаха ёһололдо байһан басаган гэжэ мэдэдэг һэн. Теэд бидэ дүтэ болохоёо оролдодоггүй байгаабди. Хэрбэеэ манай эсэгэнэр дайсад байгаа хадань, бидэ яажа харилсаха байгаабиибди...»[16].

Энгельсинын хүбүүнэй хэлэһээр, Сталинай наһа бараһан үедэ, «минии эжы уйлаа» бэлэй. Энгельсинын өөрынь хэлэһээр: "Хүн бүхэн уйлаа.Тэрэ үедэ би найман һаратай басагатай байгаа, тиигээд би шаналааб, һанаа һэм - Сталин наһа бараа - тиигээд тэрэниие басагамни дахин харахагүй".[10].

Томошуулай ажаһуудал

Энгельсина Дорбеева дээдэ һургуулияа дүүргээд, СССР-эй диссидентнүүдэй хүдэлөөн-эй ерээдүйн эдэбхитэн Людмила Алексееватай эбтэй харилсаатай байгаа.[7], тэрэнь 1945 онһоо МГУ-эй түүхын таһагта һурадаг һэн. Энгельсина оюутан байхаһаа хойшо нүхэд байһан Лида Фурсоватай тэдэ хамтын нүхэд байгаа. Алексеева энэ нүхэсэл тухайгаа 2006 ондо хэблэгдэһэн дурсалгануудтаа зураглан бэшэхэдээ, өөрөө, Фурсова, Энгельсина гэгшэд Прага ресторан ходо ошодог һэн: "Арбадай эхиндэ, Россиин гүрэнэй номой сан-Ленинэй номой санһаа арбан минутын ябагаар ябахада, манай эгээл дуратай газар болоо. Үдэрэй туршада эндэ оло дахин ерэдэг байгаабди. Салат, кофе, пирог захижа, хоёр часай туршада хэрэгүүд тухайгаа, һайшаагшад тухай хөөрэлдэжэ, тэрэл сагтаа официанттай зугаалхые мартадаггүй байгаабди... <> <>. Айлшад хара нюдэтэй, гоё һайхан Геля руу нюусаар һонирхолтойгоор харахадань энеэдэтэй. Тэрэ ресторанда ерэһэн эрэгтэй, эмэгтэй хүнүүд гэнтэ Һэрээгээ унагаахаар лэ, Геля һайхан эхэнэрнүүдэй нэгэн байгаа ха юм."

Уран зохёолшо, зүүн зүгэй шэнжэлэгшэ Кир Булычевай үгэһэн мэдээсэлэй ёһоор, дээдэ һургуулиин һүүлээр Энгельсина дунда һургуулида хүдэлһэн байна[36]. Һүүлдэнь ехэ һургуулида ород хэлэ зааһан, СССР-эй Гадаада хэрэгүүдэй яаманда, СССР-эй МФА-да, Россиин эрдэмэй академиин Зүүн зүгэй дээдэ һургуули - СССР-эй Эрдэмэй академиин Зүүн зүгэй дээдэ һургуулида болон Россиин гүрэнэй номой санда - В.В. И. Ленинэй номой санда ажаллаһан юм[10].

Уданшьегүй Энгельсина Дорбеева 1959-1961 онуудта Энэдхэг Зүблэлтэ соёлой атташеин тушаал эзэлһэн зүүн зүг шэнжэлэгшэ-Индолог Эрик Наумович Комаровта (1927-2013) хадамда гараба.[4][37][38]. Энгельсина Сергеевнагай хадам эжы Зүблэлтын архитектор Лидия Комарова болоо[4]. Энгельсина үбгэнтэеэ Энэдхэгдэ ажаллаа[39], Энэдхэгэй премьер сайд Джавахарлал Неру, мүн Энэдхэг орон һуу ерэдэг КПСС-эй Түбэй Хорооной нэгэдэхи секретарь Никита Сергеевич Хрущевтай болон СССР-эй Соёлой сайд Фурцева Екатерина Алексеевнатай гэгшэдтэй хамта дүтэ харилсахыень гэршэлһэн гэрэл зурагууд олон сонинуудта хэблэгдэһэн[16]. Комаровта хадамда гараһанһаа 1952 ондо Лола Эриковна Комарова гэжэ басагатай болоһон, тэрэнь хожомынь ород эрдэмтэн, психолог болоһон юм.[4]. Энгельсина 1989 ондо нагаса эжы болоо - Лола басаганиинь Арсений Лопухин гэжэ хүбүү түрэбэ[4]. 1960-аад онуудта Энгельсина хоёрдохиёо хадамда гараба - зүүн зүгэй эрдэмтэн Марат Чешковтой, тэрээнтэй наһа баратараа ажаһууһан[20]. Энэ гэр бүлэдөө Алексей хүбүүн түрэһэн юм[~ 2]. Энгельсина Москвада нүхэртэеэ, хүбүүнтэеэ болон бусад түрэлхидтэеэ амидаржа[36] тэрэ Зүүн зүгэй дээдэ һургуулида хүдэлһэн байна[39].Түүхын эрдэмэй кандидат (1974, «XIX зуун жэлэй түрүүшын хахадта Вьетнам-Камбоджын харилсаанууд» гэһэн диссертаци).

Өөрынгөө бүхы намтар түүхэеэ Людмила Алексеева нүхэртөө хөөрэжэ үгэхэб гэжэ хэзээ нэгэтэ найдуулһан юм. Алексеевагай 1976 ондо өөрын хэблэл сэтгүүлэй «Память» гэжэ сэтгүүлэй бэлдэгдэжэ байха үедэ тэрээн тухайнь Людмилын һануулхадань, Энгельсина Сергеевна арсаһан байгаа («Үшөө саг ерээгүй»)[7].

Шэнэдхэлгын жэлнүүдтэ нэгэ немец сэтгүүлшэн Геля Маркизовай хөөрөөгээр һонирхоһон байна. Энгельсина 1988 оной июль һарада «Труд» сониной сурбалжалагшада интервью үгэһэн байна[7].

1995 ондо «Энгельсина, арадай комиссарай басаган» гэһэн баримтата фильм буулгаха үедэ үгэһэн интервьюдөө тэрэ эсэгынгээ уголовно хэрэгтэй яажа танилсаһан тухайгаа хөөрэбэ: «Хайшаашьеб гэхэдэ, энэ хэрэгые намда ехэ түргэн үгөө. Энэ ехэ папка - 800 хуудаһатай. Баригдаха тухай ордер, асуудалнууд... би гайхабаб, бүхы юумэн ехэ һайнаар бэшээтэй байгаа, нэгэшье үзэгэй гуримай алдуугүйгөөр, огтолон эрдэмтэйгээр… Теэд абамни буряад ха юм. Тэрэ, мэдээжэ, эрдэмтэй хүн байһаншье һаа, огто зүбөөр бэшэхэ зэргээр тиимэшье бэшэ[~ 3]. Тиигээд һүүлдэнь эдэ бүхы мэдэрэлгэнүүд эльгээгдэһэн нэгэ мүрдэгшэ бэшэһэн гэжэ мэдэбэб... Тиигээд шиидхэбэри гэхэдэ, тэрэ зэмэтэй гэжэ тоологдоо..»[8].

Беларуссиин баримтата фильм бүтээгшэ Анатолий Алай мүн лэ Геля Маркизовагай хуби заяан тухай баримтата фильм буулгаха түсэбтэй байгаа (“Сталин и Гела”). Чешковатай 2004 ондо уулзажа, 10 минутын хөөрэлдөө буулгаһан байна (ондоо газарта Алай 40 минутын интервью гээд мэдээсэнэ).[40]). Баримтата фильм буулгаха тухай хэлсэгдэһэн байгаа[16]. Комсомольская правда в Беларуссии гэһэн сониной интервьюдэ найруулагша иигэжэ хэлээ: "Бидэ тэрэниие амараад, эмшэлүүлһэнэй удаа, бодото дээрээ буулгажа эхилхэбди гэжэ хэлсээбди"[40]. Алай хэлэһээр: "Тэрэ үнэхөөрөө сэнхир экранай дэлисэдэ бүри гоёор харагдаха һанаатай байгаад, Турци руу бэеэ шарахаяа ошобо. Гэхэ зуура тэдэ тэрэниие наранда игаадаг шезлонг дээрэ хүдэлөөгүй хэбтэһыень олоһон байна"»[16]. Энгельсина Сергеевна 2004 оной майн 11-дэ Анталья[27] хотодо амаржа байхадаа, хүбүүнтэеэ[39] ошожо, инфаркт боложо наһа бараа. Энгельсина Сергеевнагай наһа бараһанай удаа «Сталин и Геля» гэһэн кино бүтээгдээ. Энэ кино 40 минутын туршада өөрынгөө дураар буулгаһан үзэгдэлнүүүдһээ болон 1950-яад онуудай Алайн архивһаа олоһон хуушан кадрнуудһаа бүтээгдэһэн байна.

Гэр бүлэ

Аха – Владлен Арданович Маркизов – Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ артиллерист болоһон, 1945 ондо Квантун армиие бута сохилтолто хабаадаа. 1953 он болотор Алас Дурна зүгтэ сэрэгэй албанда ябаа; капитан зэргэтэйгээр сэрэгэй албанһаа табигдаа. Тэрэнэй һүүлээр Москвагай хүдөө ажахын механизациин болон электрификациин институд 1959 ондо дүүргэһэн; Казахстанай сэбэр газарнуудые хүгжөөлгэдэ хабаадаһан, Улаан-Үдэ хотодо «Агропром» эмхиин дизайнай таһагые даагша байһан. 1985 ондо Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 2-дохи шатын орденоор шагнагдаһан[41]. Умер в 1998 году[42].

Энгельсина Сергеевна Зүблэлтэ зүүн зүг шэнжэлэгшэ ба индологой Комаров Эрик Наумовичай һамган, Зүблэлтэ архитекторой Лидия Комаровагай бэри байһан; удаань совет зүүн зүгэй эрдэмтэн Марат Чешковтай гэрлэбэ. Түрүүшын гэрлэлгын басаган,Комарова Лола Эриковна, ород психолог юм.

Геля Маркизовагай дүрэ зүблэлтын идхалгада

См. также: СССР-тэ идхалга
Уран барималай дүрэ Гурджаани хотодо Грузи
«Хүүгэдэй нүхэр» гэжэ гэрэл зурагай идхалгын янза («Ударидагшын гар дээрэ басаган»[43]) (М. Н. Ербанов отретуширован)

Геля Маркизовагай Сталинтай хамта буулгаһан гэрэл зурагай сэдэб 1930-аад онуудай һүүлһээ 1950-яад онууд болотор зүблэлтэ засагай идхалгада үргэнөөр хэрэглэгдээ һэн. «Правда» сониной ахамад редактор Мехлис, Лев Захаровичай тэмдэглэһээр: "Бурхан өөрөө манда энэ буряад басагые эльгээгээ! Бидэ тэрэниие жаргалтай үхибүүн наһанай амиды һүлдэ болгохобди"гэжэ хэлээ гээд Анатолий Алай гэршэлнэ.[16]. Хэрбэеэ 1936 оной январиин 30-да «Правда» сониндо хэблэгдэһэн гэрэл зураг дээрэ Михей Николаевич Ербанов үшөө байгаа һаань, хэдэн һара болоод, 1936 оной майн 1-дэ Известида дахин хэблэгдэһэн гэрэл зураг дээрэ тэрэнэй дүрэ үгы хэгдэжэ, шэнээр шэмэглэгдэбэ[21]. Гэрэл зураг «Правда» сониндо 29 июня 1936 оной июниин 29-дэ хэблэгдээ[44].

Гелиин Сталинтай хамта дүрэ зурагууд хүүгэдэй найр наадануудта бии болодог, пионернүүдэй лагерьнуудта, һургуулинуудта, үншэн хүүгэдэй байшангуудта, хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ, пионернүүдэй ордонгуудта болон бусад хүүгэдэй эмхинүүдтэ,хаа-хаанагүй,мүн Москвагай Хүүгэдэй түб театрай үүдэндэ үлгөөтэй байгаа[~ 4]), сонин болон сэтгүүлнүүдэй хуудаһануудта ходол хэблэгдэдэг һэн[1]. Гэхэ зуура, гэрэл зураг плакат, открыткануудай үндэһэн болоо, мүн грамотануудые шэмэглэлгэдэ [45] ба конфетэнүүдэй хайрсагууд дээрэ[24] кондитерска фабрикануудта «Красный Октябрь» хэрэглэгдэдэг болоо һэн[46].Зүблэлтэ уран барималша Георгий Лавров 5 метр үндэртэй бүтээл 1936 ондо “Спасибо, товарищ Сталин, нашего счастливого детства!” (мүн “Сталин ба Геля” гэжэ нэрэтэй[16]), 1944 ондо Москвагай метродо[2]Сталинска станцида табигдаһан[7]. Алай хэлэһээр, уран баримал бэлэн болоходонь, гурбан сая хуби буулгабари бүтээгдэжэ, бүхы гүрэн дотор һургуулиин хашаануудта, паркнуудта, талмайнуудта болон бусад эмхинүүдтэ табигдаһан гэжэ уран барималшанай һамганиинь тэрээндэ хэлээ[16]. Гэрэл зурагые хэрэглэһэн уран барималнуудай үшөө нэгэ түхэл зохёогшо уран барималша Пётр Яцыно байгаа[47].Сталин ба Геля хоёрой гипсээр хэһэн уран барималые, тодорхойлбол, 1938 оной 6 һарын 1-һээ ажаллажа эхилһэн Калугын уран барималнуудай үйлэдбэри бүтээгээ[48].

Геля Маркизова ба Сталин «Известия сониндо», 1936 оной майн 1

Гелиин эсэгын гэмнэгдэһэнэй удаа Гелиин дүрэ саашадаа сурталшалгын зорилгоор хэрэглэхэ талаар зүбшөөгдөөгүй байдал тохёолдоо: Лавровай уран барималнууд дээрэ, СССР-эй жаргалтай үхибүүн наһа алдаршуулһан, ударидагша «арадай дайсанай» басагые тэбэрижэ байһаниинь элирээ[16]. Лавровай уран барималнуудай постаментнууд дээрэ[16] ба тэрэнэй дүрэ зурагтай плакатнууд дээрэ [11]Гелиин нэрые 1935 ондо Ленинэй орденоор шагнагдаһан, стахановецуудай хүдэлөөнэй түрүүшын хабаадагша Мамлакат Наханговай нэрэ болгон хубилгаха гэжэ суртал идхалгын эмхи зургаанууд шиидэбэ. Публицист Александр Фельдман иигэжэ бэшэнэ: “Жэшээнь, <...> 1930-1940-ээд онуудта “Советское фото” гэжэ сэтгүүл агууехэ ударидагшын ехэ дүрэ зурагуудые хэблүүлжэ, гэрэл зураг буулгаха соёлые олондо асарһан байна... <...> Жэшээнь, “Сталин басаган Мамлакат” гэһэн гэрэл зураг мэтэ фотожурналистикын гайхамшагта бүтээл бии, юун бэ даа,үнэн дээрээ басаган Мамлакат бэшэ, харин Геля Маркизовашье һаань[49]. Энгельсина шэнги Мамлакат 1935 оной декабрь һарада СССР-эй урда уласнуудай түрүү колхознигуудай дунда уулзалгын үедэ Сталинтай буулгаһан гэрэл зурагайнгаа ашаар СССР-тэ үргэнөөр мэдээжэ болоһон юм. Алайн хэлэһээр, Лавровай һамганиинь Валентина Пименовна «Мамлакатые үбгэнэйнь мастерскойдошье асарһан» гэжэ хэлээ һэн.[16]. Энгельсинын басаган Лолын тэмдэглэһээр: "Минии эжы Мамлакат хоёр хоюулаа монгол түхэлэй нюдэтэйнүүд байгаа ха юм. Тэрэ үедэ Мамлакат 13 наһатай байһаниинь баһал асуудал бэшэ. Нахангова бага наһандаа Сталинтай хамта гэрэл зураг буулгаһан гэжэ хэлэхэ аргатай ха юм."[16]. Дарья Андреевагай хэлэһээр, «Геля бүхы зурагуудһаа усадхагдаад, усадхахань хүшэр байһан зурагуудтань Мамлакат Нахангова гэжэ нэрлэгдээ»[24]. Алайтай хөөрэлдөө хэһэн А.Гнединскаягай үгүүлэл соо хэлэгдэһэнэй ёһоор, Алайтай хэһэн хөөрэлдөөнэй һүүлдэ (2004), Энгельсина Сергеевна Мамлакат Наханговатай уулзажа, зүб тээшэн бүрин сэг табиха гэжэ хүсэлөө. Теэд хөөрэлдөөн бүтэбэгүй" гэжэ хэлээ. Сурбалжалагша Анастасия Гнединскаягай хэлэһээр, Нахангова «хөөрэлдэхэ дурагүй байгаа».[16].

И. В. Сталинай уран баримал дүрсэ Эрхүү хотын Дурасхаалай музей соо

Гелиие Сталинтай хамта зураглаһан плакатнуудые Гелиин эсэгын баригдаһанай һүүлдэшье бүхы СССР-тэ хэблэжэ, тараажа байгаа[5]. Уран зураашан Николай Жуков 1947 ондо “Үншэн хүүгэдые Эхын энхэрэлээр, хайра дураар хүреэлэе!”, гэһэн плакат зохёожо, Гелиин Сталинтай буулгаһан гэрэл зурагые харуулаа[~ 5]. А.Шклярукай бэшэһээр: “1947 ондо Н.Жуков эхэ эсэгэеэ алдаһан үхибүүдые гэртэхинһээ үргэжэ абаха тухай гайхамшагта плакат бүтээгээ. Уран зурааша тэрэ плакат дээрэ һамгаяа, ехэ басагаяа зураглаа.гэрэй ханада табигдаһан зргаатай Геля Маркизовае тэбэреэд байһан И.В. Сталинай гэрэл зураг[~ 6]. үхибүүдтэ хүтэлбэрилэгшын эсэгын хандаса тухай хүн бүхэн һануулдаг гэһэн удхатай»[50]. Тус плакат Москва хотын Хүүгэдэй Түбэй театрай ханада табигдаа[~ 7]. 1937 ондо «Артек» пионерлагериин дэбисхэр дээрэ Геля, Сталин хоёртой томо плакат табигдаа[51][~ 8]. Уран барималнуудай нэгэ хуулбаринь Эрхүү хотын урданай И. В. Сталинай дурасхаалай музейдэ хадагалаатай байгаа[~ 9]. Грузиин Гуджаани хотын нэгэ гудамжада «Геля ба Сталин» гэһэн скульптура хадагалаатай.

1940 ондо бүтээгдэһэн «Сибиряки» (найруулагша Лев Кулешов) гэһэн зүблэлэй уран һайханай фильмын сюжедэй ёһоор, гол герой - 6-дахи ангиин һурагша Валя (зүжэгшэн Александра Харитонова наадана) - Сталин Москвагай Кремлиин дэбисхэр дээрэ табигдаһан түүдэг дээрэ Сибириин Шэнэ Уда тосхонһоо ерэһэн үхибүүдтэй харилсажа, тэрээндэ сэсэг бэлэглэһэн буряад басага гар дээрээ үргэн абана, гэжэ зүүдэлнэ.

Украинын уран зохёолшо Наталья Забилын «Хүн бүхэн тухай» гэжэ шүлэг соо Сталинай Гелятай Кремльдэ уулзаһан тухай дурдагдаһан шүлэг «Молод» (Киев, 1952, 45 000 хэһэг), Детгиз (1951, 200 000 хэһэг; ород (Елена Благинина оршуулһан) ба украин хэлэн дээрэ тусхай зурагтай номуудай түхэлөөр хэблэгдээ. Хоёр хэлэн дээрэ номуудые иллюстраци хэхэдээ, Михаил Калашниковай гэрэл зурагай сюжет хэрэглэгдээ, тэндэ Сталин Геля хоёрые буулгаһан; тиигэбэшье, украин хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн шүлэг соо Гелиин нэрэ дурдагдана, харин ород хэлэн дээрэ оршуулгада Гелиин нэрэ хэлэгдээгүй.

2011 ондо Берлинэй Макс Планкын нэрэмжэтэ дээдэ һургуулиин немец шэнжэлэгшэ Ян Плампер иигэжэ бэшэһэн байна: “Дэлхэйн хоёрдохи дайнай урда тээ Сталинай ород бэшэ гарбалтай жаахан басагадтай зурагууд үргэнөөр тараагдаһан байгаа – жэшээнь, Буряад-Монголой Геля Маркизова гү, али Таджикистанай Мамлакат Нахангова. <…>“ Эсэгын өөрын дүрын ёһоор Сталин "хүүгэдые таалана"[~ 10]. <...> Зүблэлтэ арадуудай «агууехэ гэр бүлын домог» гэһэн хүреэндэ хэрэглэгдэһэн эсэгын Сталинай дүрэ зурагые ород бэшэ гарбалтай наһа хүсөөгүй басагад шэнги амжалтатайгаар бэхижүүлһэн хүнүүд үсөөн байгаа, юундэб гэхэдэ тэдэнэр «эсэгэһээ» эгээл холоһоо таһарһан байгаа: «һула эмэ хүйһэтэндэ» ородог болон "мунхаг, хүгжөөгүй" уласуудһаа уг гарбалтайнууд Сталинай жэшээтэ таарама антиподууд байгаа»[52].

Публицист С.Цыркунай тэмдэглэһээр, “Сталин эсэгын шүтөөн һүлдэ тэмдэгээр дүүргэгдэһэн ударидагшын дүрэ гартаа үхибүүтэй байгаа, энэнь түсэбэй ёһоор үхибүүтэй Богоматериин шүтөөниие һэлгэхэ ёһотой байгаа”[32].

Сталинай Гелитэй уулзалгануудай баримтанууд сталинай һүүлээрхи ном зохёолнуудта

Сталин Геля Маркизова хоёрой уулзалгын түүхэ тухай сэтгүүлшын уран зохёолдо Сталин энэ уулзалгада байһан Л.П.Бериада грузин хэлэн дээрэ иигэжэ хэлэһэн мэдээсэл бии: «Шаблон:Lang-ka2» (момашоре ег тилиани! — Энэ бөөһэтэйе холо болго!). Гэбэшье, тэрэ үедэ Тбилисидэ амидаржа байһан Бүхэсоюзна коммунис намай (б) Закавказска можын хорооной нэгэдэхи секретарь Берия 1936 оной 1 һарын 27-до Москвада байһаниинь лабтай бэшэ (тэндэ тэрэ гансал 1938 ондо нүүхэ байгаа); уулзалгын гэрэл зурагууд болон кинохроникын буулгабаринууд мүн лэ Бериин Сталинай хажууда байһые харуулаагүй[~ 11]. “Киногой урлал” (2014) сэтгүүлдэ хэблэгдэһэн автор Сергей Цыркун, Бериин орондо, “Грузиин харуулшад” тухай иигэжэ хэлэнэ: “Энэ басагаяа (буряад Геля Маркизовае) гартаа үргэжэ, гэрэл зураг буулгуулхдаа, Сталин шүдэеэ шангаар няагаад, Грузиин харуулшадтаа: „Момашоре ег тилиани“ гэжэ хэлээ ха. Геля грузи хэлэ мэдэхэгүй байгаа, гансал олон жэлэй үнгэрһэн хойно энэ үгэ “Энэ бөөһэтэй юумые усадха” гэжэ оршуулагдана гэжэ хэлээ [53].

Уран зохёол шэнжэлэгшэ Юрий Борев сэхээтэнэй арадай аман зохёолой суглуулбари соо «Сталиниада» гэжэ «Үхибүүдэй нүхэр» гэһэн эскиз соо иигэжэ бэшэнэ:

"Минии үеын зон хара үһэтэй басага гартаа баряад байһан ударидагшын фото-портрет багаһаа мэдэдэг, дуратай байдаг. Ударидагша зөөлэнөөр энеэбхилнэ. Басаган баясажа гэрэлтэнэ. Энэ хадаа буряад эхэнэр Гела Маркизова болоно.

Эхэ эсэгэнь жаахан басагаяа орхихо хүнэй үгы байхада, Сталинтай уулзалгада абаашаба. Басаган ударидагшада сэсэгүүдые үгөөд, тэрэнэй гарта орожо дүүрэбэ. Уласаймнай бүхы хүүгэдэй эмхи зургаанууд Гелиие гартаа баряад ябаһан ударидагшын фото-портрет болон «Спасибо, товарищ Сталин, за счастливым детством» гэһэн уряагаар шэмэглэгдэнхэй. Ехэ баярые хүргэнэбди! Илангаяа Геляһээ: юуб гэхэдэ, уданшьегүй тэрэ үншэрөө, эсэгэнь, Буряад-Монголой АССР-эй хүдөө ажахын нарком тушаагдан баригдаа, тэрэнэй һүүлдэ эжынь лагерьнуудаар ябаа.

1930-аад онуудта Сталин 12 наһанһаа эхилээд, үхибүүдые гэмтэ хэрэг үйлэдэхэ, тэрэ тоодо саазада хүртэхэ тухай захиралта гаргаа.
Тиигэбэшье нүхэр Сталин совет үхибүүдэй эгээл һайн нүхэр гэжэ минии бүхы үетэн бага наһанһаа мэдэдэг һэн».[54].

А. С. Приставкинай "Кукушата, или жалобная песня для успокоения сердца" гэжэ туужа соо Геля Маркизова дурсагдана: "Эндэ ойрохон, үүдэнэй саана, хана дээгүүр, нүхэр Сталин Клим Ворошиловтай ябана. Хэншье маанадые гомдохоохогүй. Тэрэ маанадые дуудаха, дуудаха, өөрынгөө үбдэг дээрэ Геля Маркизова шэнгеэр һуулгаха, тиигээд бидэндэ нэгэ хайрсаг шоколад үгэхэ...".

Уран зохёолшо Владимир Бараевай үгүүлэл соо Геля Маркизовагай хөөрөөн иигэжэ үгтэнэ: «Суута басаганай эхэ тэрээнтэй хамта Түб Ази руу сүлэлгэдэ ошоһон байна. 7 наһатай Геля гэртээ ерээд, хоолойгоо отолуулжа үхэһэн эжыгээ олоно. Харин Сталинтай буулгаһан басаганай дүрэнүүд гүрэнэй хото һуурингуудые үргэлжэлүүлэн шэмэглэнэ. Жаргалтай балшан наһанай һүлдэ тэрэ сагай нюур сахиха хуурмаг ябадалай һүлдэ болоо. Үншэн басагые Дырхеевтан түрэлхидынь үргэжэ абаһан байна. Энэ обогоор тэрэ дээдэ һургуулинууда ороо. Суг һураһан оюутан хүбүүндэ хадамда гараад, Энгельсина Ардановна Чешкова түүхын таһаг дүүргэжэ, эрдэмэй зэргэ хамгаалжа, Москва хотын дээдэ һургуулинуудта багшалаа. Тэрэнэй хоёр басагад мүнөө Лондон болон Нью-Йорк хотодо ажаһуудаг.”[55].

Э. С. Чешкова түүхэшэн

Чешковагай ажалнууд

Е. С. Чешкова Зүүн-Урда Азиин түүхээр мэргэжэлтэн. Зүүн-Урда Азиин мэргэжэлтэн байһан тула Чешкова нэн түрүүн Камбоджын түүхэ шудалһан, илангаяа Ехэ Зүблэлтэ нэбтэрхэй толиин 3-дахи хэблэлдэ Камбоджа тухай үгүүлэл (болбосоролой хуби) бэшэлгэдэ хабаадаһан байна[56]. Тэрэнэй бусад ажалнууд:

  • Чешкова Э. С. Тезисы к докладу «Отношения Камбоджи с Южным Вьетнамом», конференция научных работников и аспирантов. — М.: Институт народов Азии АН СССР, 1965.
  • Чешкова Э. С. Вьетнамо-Камбоджийские отношения в 1-й половине XIX в. — М.: Б. и., 1974.
  • Чешкова Э. С. Становление советской историографии Камбоджи // Советская историография Юго-Восточной Азии. — М.: Наука, 1977. — С. 206—234.

Чешкова Сталин тухай

1995 ондо Баримтата киногой түб студида үгэһэн киноинтервьюдэ Энгельсина Чешкова Сталин тухай һанамжаяа иигэжэ мэдүүлһэн байна: "Сталин Зүблэлтэ Холбооной Генералиссимус ха юм. Хүүгэд Мавзолей руу дурсыень баряад бултадаа гүйлдэжэ байгаа. Үнэн дээрээ Сталин болон тэрэнэй дарлалтанууд юун гээшэб гэжэ баймгал хүнэй ой ухаанда орожол эхилээ. Энэ ходол ябуулагдаа, түрүүндээ энэ баяр бахархал, харин мүнөө эдэ хүнүүд плакатнуудтай ябажа байна... Сталиниие бурхан мэтээр шүтэжэ байна, тэрэнэй олон сая хүнүүдые юрын лэ үгы хэһэн тухай мартажа...»[8].

Э. С. Чешкова баримтата-публицистикын кинодо

См. также

Примечания

Комментарии
  1. ↑ Некоторые считают маловероятным, чтобы руководитель подразделения НКВД в городе Туркестане мог направить запрос наркому НКВД СССР напрямую — минуя руководителей органов НКВД Южно-Казахстанской области (в состав которой входил город Туркестан) и НКВД Казахской ССР; каковое рассуждение никак не опровергает такой возможности, так и того, что запрос данного руководителя мог быть переслан Берии через указанные иерархические звенья.
  2. ↑ Москва хотын «Космос» гэһэн НПО-гой юрэнхылэгшын туһалагшаар протоколай таһагые даагшаар хүдэлнэ
  3. ↑ А. А. Маркизов 1920-ёод онуудта командованиин болон политическэ зонуудай Сибириин зургаа һарын курснуудые дүүргээд, РКП(б)-гэй Эрхүүгэй губерниин хорооной эмхидхэлэй ба заабариин таһагай хүдэлмэрилэгшээр, удаань ерээдүйн суута чех уран зохёолшон Ярослав Гашегай урилгаар 1920 оной 8 һарада [[5-дахи армиин (RKKA)|5-дахи армиин] Уласхоорондын департаментын Уласхоорондын таһагта эльгээгдэһэн байна. (См.: Вамилов Б. Н. От Алари до Вьетнама. — М.: Наука, 1986 г., с. 29). Саашадаа Ардан Маркизов буряадай хэблэлдэ толилолгонуудые гаргадаг һэн. Маркизовай «Ленинэй үндэһэн бодолгын түлөө хоёр фронт дээрэ тэмсэл» гэһэн статьянь 1933 ондо хэблэгдээ. (См.: Маркизов А. Борьба на два фронта за ленинскую национальную политику // Советская Бурятия. 1933. № 1 (июль-август). С. 3-13.)
  4. ↑ См. Фото на oldmos.ru
  5. ↑ См. Плакат Н. Жукова «Окружим сирот материнской лаской и любовью!»
  6. ↑ В действительности, Геле Маркизовой в тот момент было 7 полных лет. В интервью А. Алаю в фильме „Сталин и Геля“, Энгельсина Сергеевна говорит „мне было шесть лет“
  7. ↑ См. материал на сайте oldmos.ru
  8. ↑ См. Плакат на территории пионерского лагеря «Артек»
  9. ↑ См. Фото экспозиции Мемориального музея И. В. Сталина в Иркутске
  10. ↑ В действительности в случае с Гелей Маркизовой было наоборот — Геля по просьбе присутствующих на торжестве поцеловала Сталина.
  11. ↑ См. подробный разбор мифов о Геле Маркизовой в публикации: Василий Иванов. Правда, которая ложь, или Немного о Сталине и девочках. // shkolazhizni.ru
Источники
  1. ↑ 1 2 Валерий Шумилин. Девочка из моего детства. // www.vzov.ru
  2. ↑ 1 2 3 Дашибалова И. Н. Образ детства в советском визуальном дискурсе 1930-х гг. // ik.childsoc.ru
  3. ↑ Жители Москвы и пригородов. Телефоны, примерные адреса, Дни Рождения. Фамилии, Имена, Отчества Архивная копия от 9 сентябрь 2011 на Wayback Machine // kirian.info
  4. ↑ 1 2 3 4 5 Комарова Лола Эриковна Архивная копия от 19 сентябрь 2011 на Wayback Machine // www.rusperson.com
  5. ↑ 1 2 3 Судьба бурятской девочки Гели Маркизовой — знаменитый снимок со Сталиным и… потеря родителей, фамилии // РИА «Сибирь»
  6. ↑ Судьба деда. http://reallystory.com. the original on 2014-03-07 2014-02-25 үдэртэ хандаһан.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Людмила Алексеева. Поколение оттепели. — М.: Твёрдый Переплёт, 2006 г., — 430 стр.
  8. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 См. документальный фильм Российской Центральной студии документальных фильмов «Энгельсина, дочь наркома», 1995
  9. ↑ Жаргалма Базарова. Непростая судьба простого человека Архивная копия от 5 октябрь 2013 на Wayback Machine // www.kizhinga.ru
  10. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Фильм «Сталин и Геля» // partizzan1941.ucoz.ru
  11. ↑ 1 2 3 4 Анатолий Довбня. Обман зрения // tvplus.dn.ua
  12. ↑ 1 2 3 4 Людмила Сахаровская. «Нет больше отсталой, полукочевой, неграмотной Бурят-Монголии» Архивная копия от 19 октябрь 2013 на Wayback Machine // www.zabaykal.net
  13. ↑ История образования поселения Архивная копия от 20 июль 2014 на Wayback Machine // adm.kizhinga.ru
  14. ↑ 1 2 3 Час истории Архивная копия от 4 март 2016 на Wayback Machine // uude.sibhost.ru
  15. ↑ Парнов Е. И. Заговор против маршалов. — М.: Политиздат, 1991. — с. 30
  16. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Анастасия Гнединская. Сталин приговорил счастливое детство // Московский комсомолец, 18 февраля 2009
  17. ↑ См. интервью Гели Маркизовой в фильме Discovery Civilization «Величайшие злодеи мира в истории. И. Сталин» // www.youtube.com
  18. ↑ 1 2 3 Тендряков В. Ф. Паранянедоступная ссылка // elib.tendryakovka.ru
  19. ↑ Эльчин. Смертный приговор / Перевод на русский — Татьяны Ивановой // //azeribooks.narod.ru
  20. ↑ 1 2 3 4 5 6 Сергей Хохлов. Геля-Энгельсина Архивная копия от 20 октябрь 2008 на Wayback Machine // Карелия, № 82 (1213), 29.07.2004.
  21. ↑ 1 2 Ошибка цитирования Неверный тег <ref>; для сносок autogenerated8 не указан текст
  22. ↑ />
  23. ↑ 1 2 3 Спецсообщение Н. И. Ежова И. В. Сталину с приложением копии телеграммы В. А. Ткачёва о «панмонгольской шпионской» организации // www.alexanderyakovlev.org
  24. ↑ 1 2 3 4 Анастасия Чуковская, Катерина Беленкина. 26 рассказов наших современников о репрессированных родственниках // Большой город, № 19 (264), 8 ноября 2010 (из интервью со внучкой Энгельсины Сергеевны Дарьей Андреевой)
  25. ↑ 1 2 3 4 Фильм «Добрый дедушка Сталин» из цикла фильмов «Обложка» на ТВЦ
  26. ↑ 1 2 Судьба бурятской девочки Гели Маркизовой // news.babr.ru
  27. ↑ 1 2 Самая счастливая бурятская девочка боялась воспоминаний // www.regions.ru
  28. ↑ Геллер М., Некрич А. История России: 1917—1995. Т. 1. Утопия у власти 1917—1945. — М.: «МИК», «Агар», 1996, стр. 297
  29. ↑ Книга памяти жертв политических репрессий Красноярского края. Том 3 (Д-И) // www.memorial.krsk.ru
  30. ↑ 1 2 Ядвига Юферова. Анатолий Приставкин: Остров милости в океане зла. Интервью на фоне стендов Франкфуртской книжной ярмарки // «Российская газета» — Неделя, № 3319 от 11 октября 2003 г.
  31. ↑ Ямбург Е. А. Педагогический декамерон. — М.: Дрофа, 2008. — 367 стр.
  32. ↑ 1 2 Сергей Цыркун. Абырвалг // Искусство кино, № 4, апрель 2014
  33. ↑ История одной девочки // dangina.yvision.kz
  34. ↑ Оксана Бида, Елена Францева. Вместо штыка — красный карандаш // novaya.com.ua
  35. ↑ Юрий Николаевич Башнин [https://web.archive.org/web/20140301204732/http://www.gov.karelia.ru/Karelia/813/img/6.html Архивная копия от 1 март 2014 на Wayback Machine // www.gov.karelia.ru
  36. ↑ 1 2 Кир Булычёв Имена нашего века Архивная копия от 15 ноябрь 2003 на Wayback Machine // Домашний компьютер, № 1, 1 января 2002
  37. ↑ Алаев Л. Б., Васильев Д. Д., Шаумян Т. Л. Эрик Наумович Комаров (некролог) // Восток. 2014. № 2. С. 212—214.
  38. ↑ Алаев Л. Б. Комаров Эрик Наумович // Российская историческая энциклопедия. Т. 9. М., 2020. С. 154.
  39. ↑ 1 2 3 Ирина Завадская. Геля-Энгельсина// www.sb.by
  40. ↑ 1 2 Режиссёр-кинодокументалист Анатолий Алай: От съёмок в Чернобыле меня отстранили и вычли деньги за плёнку // kp.by
  41. ↑ Маркизов Владлен Арданович Шаблон:Архивировано // podvignaroda.mil.ru
  42. ↑ Маркизова Юлия. Судьба деда // reallystory.com
  43. ↑ Александр Даниэль. Логика восточной деспотии // www.izvestia.ru
  44. ↑ Катриона Келли «Маленькие граждане большой страны»: интернационализм, дети и советская пропаганда (авторизованный пер. с англ. Я. Токаревой) // magazines.russ.ru
  45. ↑ Филютович Пётр Войцехович. Этапы большого пути. Сталинград. Архивная копия от 21 май 2008 на Wayback Machine // www.world-war.ru
  46. ↑ Наркомпищепромай эдеэнэй зүйлнүүдэй саарһан гадарнуудта хэрэглэгдээ // vernoye-almaty.kz
  47. ↑ Яцыно, Пётр Петрович // www.mke.su
  48. ↑ Афанасьев К. М. Калужская летописная хроника XX века в зеркале периодической прессы // letopis20vek.narod.ru
  49. ↑ О портрете от Александра Фельдмана // journal.foto.ua
  50. ↑ Альбом «Материнство и детство в русском плакате» / Составители А. Снопков, П. Снопков, А. Шклярук // www.plakat.ru
  51. ↑ «Артек» довоенный // artekovetc.ru
  52. ↑ Ян Плампер. Грузин Коба или «отец народов»? Культ Сталина сквозь призму этничности Архивная копия от 4 март 2016 на Wayback Machine // www.nlobooks.ru
  53. ↑ Сергей Цыркун. Абырвалг. // Искусство кино, № 4, апрель 2014
  54. ↑ Борев Ю. Б. Сталиниада. — М.: Советская Россия, 1990
  55. ↑ Бараев В. В. Потомки Сталина за истину Архивная копия от 17 ноябрь 2015 на Wayback Machine // windowrussia.ruvr.ru
  56. ↑ Камбоджа — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
  57. ↑ Музейнедоступная ссылка // www.buragrocollege.ru
  58. ↑ Справка к фильму «Энгельсина, дочь наркома» // www.net-film.ru.
  59. ↑ Справка к фильму «Сталин и Геля» Архивная копия от 26 декабрь 2010 на Wayback Machine // www.belarusfilm.by
  60. ↑ Справка к фильму «Сталин и Геля» Архивная копия от 28 июль 2014 на Wayback Machine // www.pygmalion-film.ru
  61. ↑ Справка к циклу фильмов «Люди войны и их судьбы»недоступная ссылка // www.dtak.ua

Ссылкэнүүд ба ном зохёол

Внешние изображения
Полная версия фотографии Гели со Сталиным
Повзрослевшая Геля Дорбеева
Фото из семейного архива
Энгельсина Сергеевна с сыном
Энгельсина Сергеевна Комарова с индийским лидером Джавархарлалом Неру
Чешкова Э.С. со знаменитым портретом
Советские дети у скульптуры
Плакат на стене Центрального детского театра в Москве
"https://bxr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Чешкова_Энгельсина_Сергеевна&oldid=241716" хуудаһанһаа абтаһан