Оросой Холбоото Уласай Үндэһэн хуулиин үдэр
| Үндэһэн хуулиин үдэр | |
|---|---|
 Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын тангаригаа үргэдэг Үндэһэн хуулиин шэрхэг | |
| Түхэл | Гүрэн түрын һайндэр |
| Хуулита ёһоор | Оросой Холбоото Уласай Үндэһэн хуулиин үдэр |
| Тогтоогдоһон | 1993 оной декабриин 12-то үнгэргэгдэһэн Бүгэдэ арадай дуу үгэлгын хүндэлэлдэ |
| Создатель | Борис Ельцин |
| Тэмдэглэгдэнэ | жэл бүри |
| Һара\үдэр | декабриин 12 |
| Холбоотой | Оросой Холбоото Уласай Үндэһэн хуули баталан абаха талаар Бүгэдэ арадай дуу үгэлгэтэй |
 РУВИКИ.Медиа дахи Медиафайл | |
Үндэһэн хуулиин үдэр (ород хэлэн дээрэ - День Конституции) — жэл бүри декабриин 12-то тэмдэглэгдэдэг гүрэн түрын һайндэр. Эгээл энэ үдэр, 1993 оной декабриин 12-то, улас түрын Үндэһэн хуулиин баталалга дэмжэхэ талаар бүхы гүрэн дотор бүгэдэ арадай дуу үгэлгэ үнгэргэгдэһэн байна[1].
Һайндэрэй түүхэ
СССР гүрэндэ Үндэһэн хуулиин оло дахин абтадаг байһан тула Үндэһэн хуулиин үдэрэй һайндэрлэлгэ хэды дахин хубилһан юм. Үндэһэн хуулиин түрүүшын үдэр СССР-эй Түбэй Гүйсэдхэхы Хорооной Президиумэй тогтоолоор 1923 оной августын 3-да байгуулагдаа (харин өөрөө 1924 оной Үндэһэн хуули аяар 1924 оной январиин 31-дэ СССР-эй Зүблэлнүүдэй II ехэ хурал дээрэ баталагдаа). Тогтоолой ёһоор, үндэһэн хуулиин һайндэрэй үдэр тодорхой үдэргүй байгаа - тэрэниие июлиин түрүүшын долооной гарагай долоондо тэмдэглэдэг һэн. Теэд 1930 ондо зүблэлтэ гүрэнэй үйлэдбэринүүд таһалгаряагүй үйлэдбэрилгын долоон хоног руу шэлжэхэдэнь, Үндэһэн хуулиин үдэр июлиин 6-да гэжэ тогтоогдоһон юм Гэхэтэй хамта, тэрэ амарлата болонгүй, ажалай үдэр зандаа үлэһэн юм[2].
1936 оной декабриин 5-да Зүблэлнүүдэй ээлжээтэ бэшэ VIII ехэ хурал «Сталинай» гэжэ нэрлэгдэдэг шэнэ Үндэһэн хуули абтажа, баталагдаһан үдэрынь бүгэдэ арадай һайндэр гэжэ соносхогдоһон байха юм. Сталинай үедэ СССР-эй Үндэһэн хуулиин үдэр, баһал Сталинай СССР-эй Үндэһэн хуулиин үдэр гэжэ нэрэтэй, ажалай бэшэ үдэр болоһон. Һайндэрлэлгэнь декабрь һарада болодог һэн. Энэ баяр ёһолол 1976 он болотор үргэлжэлһэн байна[2].
Гүрэнэй Үндэһэн хуулиин шэнэ түхэл 1977 ондо бии болоо. Албан ёһоной бэшээр «хүгжэһэн социализмын үндэһэн хуули» гэжэ нэрэтэй байгаа. Октябриин 7-до СССР-эй Дээдын Зүблэлэй ээлжээтэ бэшэ сесси дээрэ абтаа, тэрэнэй һүүлдэ «СССР-эй Үндэһэн Хуули (Гол Хуулиин) абтаһан үдэрые бүгэдэ арадай һайндэр гэжэ соносхохо тухай» СССР-эй хуули абтаба. 1991 ондо СССР гүрэнэй һандартар октябриин 7 ниитэ амаралтын үдэр байгаа[2].
1993 оной Үндэһэн хуули бэлдэлгэ
РСФСР-эй Арадай һунгамалнуудай нэгэдэхи ехэ хурал 1990 оной июниин 12-то РСФСР-эй Гүрэнэй бүрин бэеэ даанги байдал тухай Тунхаглал баталаа. Үндэһэн хуулиин шэнэ текст зохёохо хэрэгтэй гээд баримта бэшэгтэ тэмдэглэгдээ. Бэлдэжэ абтаха болоторнь, РСФСР-эй 1978 оной Үндэһэн хуули (заһабаринуудтайгаар) хүсэндөө байгаа[2].
Шэнэ Үндэһэн хуули зохёон бэшэхэ ажал хэхын тула Арадай һунгамалнуудай ехэ хуралай Үндэһэн хуулиин комисси 1990 оной июнь һарада байгуулагдаа. Тэрэниие РСФСР-эй Дээдын Зүблэлэй Түрүүлэгшэ Борис Ельцин хүтэлбэрилөө. Дүрбэн жэл шахуу туршада, 1990 онһоо 1993 он болотор, гүрэн түрын элдэб бодолгын болон олониитын хүдэлөөнүүд хуулиин 20-ёод түсэл зохёогоо, теэд тэдэнэй гансал хоёрынь албан ёһонойхёор хаража үзэгдэһэн байна. Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшын дэргэдэхи Хубиин эрхэ шэнжэлгын түбэй зүблэлэй түрүүлэгшэ Сергей Алексеев, Засагай газарай Түрүүлэгшын орлогшо Сергей Шахрай гэгшэд Үндэһэн хуулиин түрүүшын түсэл зохёогшод болоно. Олег Румянцевай ударидалга доро Үндэһэн хуулиин комиссиин гэшүүд хоёрдохи янзыень бэлдэһэн байна[2].
Комиссиин бүридэлдэ ёһын тэдысэ зуугаад һунгамал ородог байгаа. Харин бодото дээрээ Үндэһэн хуулиин түсэл дээрэ 12–15 хүн ажаллаа, эдэл зонһоо ажалай бүлэг бүридэһэн байгаа бшуу. Харюусалгата секретарь, 30 наһатай Олег Румянцев, тэрэнэй ёһотой «хүдэлгүүр» байгаа. Тэрээнтэй хамта үшөө хэдэн һунгамал энэ түсэл дээрэ эдэбхитэйгээр ажаллаа, илангаяа Виктор Шейнис, Юрий Рыжов, Борис Золотухин, Фёдор Шелов-Коведяев, Евгений Амбарцумов, Сергей Шахрай. Мэргэжэлтэ шүүбэришэдэй дунда Борис Страшун, Леонид Мамут, Владимир Лафитский гэгшэдые нэрлэхээр. Дэлхэйн дүй дүршэл дээрэ үндэһэлжэ, Оросой үндэһэн хуулиин хэб жэшээ зохёохо үүргэ комиссиин урда табигдаһан байгаа[3]
Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Б. Ельцинэй үүсхэлээр 1993 оной июниин 5-да гүрэнэй засаг зургаануудай, нютагай засагай байгууламжануудай, олониитын эмхи зургаануудай түлөөлэгшэдэй хабаадалгатай Үндэһэн хуули тухай хуралдаан үнгэргэгдэжэ, шэнэ Үндэһэн хуулиин һүүлшын бэшэлгэ баталагдаа. Гэхэтэй хамта Ехэ хурал болон Ороcой Холбоото Уласай Дээдын Зүблэл Үндэһэн хуулиин өөрын түсэл дээрэ хүдэлмэрилжэ, тэрэниие 1993 оной ноябриин 17-до Арадай һунгамалнуудай 10-дахи ехэ хурал дээрэ баталхаар түсэблэһэн байха юм. Харин юрэнхылэгшэ Арадай һунгамалнуудай Зүблэлые, тэрээнтэй хамта Оросой Холбоото Уласай Дээдын Зүблэлые тараагаад, тэдэнэй орондо Холбоото Уласай (Федеральна) Суглаа байгуулха тухай шиидхэбэри абаһан юм. Гэбэшье, Оросой Холбоото Уласай Үндэһэн хуулиин сүүд тэрэнэй шиидхэбэри үндэһэн хуулида эсэргүү гэжэ тоолоо.
Үндэһэн хуулитай зохилдуулан, Оросой Холбоото Уласай Дээдын Зүблэл Борис Ельцинэй Юрэнхылэгшын эрха найдал болюулжа, тэдэнииень гүйсэдхэлгые Оросой Холбоото Уласай дид-юрэнхылэгшэ Александр Руцкойдо даалгаһан байна. Түргэн шуумгайгаар арадай һунгамалнуудай Х ехэ хурал зарлагдаа. Һунгамалнуудай зүблэжэ байһан Дээдын зүблэлэй Москвадахи байшаниие Борис Ельцинэй захиралтаар дотоодын хэргүүдэй сэрэгүүдээр болон сагдаанараар бүһэлэгдөө. 1993 оной октябриин 3-да ниислэл руу сэрэгүүд оруулагдаад, хойто үдэрынь танкаар буудалга хэжэ, хуули зохёон гаргадаг зургаанай байшаниие добтолон эзэлээ. Һанал таараагүйшэлэй хүтэлбэрилэгшэд, тэрэ тоодо парламентын түрүүлэгшэ ба дид-юрэнхылэгшэ, тушаагдаһан юм[2].
1993 оной октябрь-ноябрь һарада Ельцинэй һайшаан баталһан Үндэһэн хуулиин түсэлые Үндэһэн хуулиин хуралдаанай байгуулганууд: Ниитын болон Гүрэнэй танхимууд, Үндэһэн хуулиин арбитражай комисси гэгшэд мүлижэ түгэсэһэн. Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ 1993 оной декабриин 12-то Үндэһэн хуулиин түсэлөөр бүхы гүрэн дотор бүгэдэ арадай дуу үгэлгэ үнгэргэхэ тухай зарлигта гараа табяа[2].
Үндэһэн хуулита шэнэ байгуулгын эшэ үндэһэнүүдээр бүгэдэ арадай дуу үгэлгэдэ бэлэдхэл тухйа асуудал шиидхэхэ хэрэгтэй байгаа. Һаналаа хуряалгын амжалтатай үнгэрхын тула гүрэн түрын бодолгото бүхы хүсэнүүд, засагай зургаанууд болон нютаг можонууд нэшэ Үндэһэн хуулиин бултанда таарамжатай үндэһэ һууринуудта түшэжэ, хүсэ шадалаа элсүүлхэ ёһотой байгаа. Тиигээ һаань, Оросой гүрэн түрын нэгэдэлгэдэ айхабтар ехэ түлхисэ үгэхэ һэн. Теэд иигэхын тула гүрэн түрын бодолгото ябасада оролсоһон бүхы хабаадагшадай туйлай ехэ оролдолго зүдхэсэ хэрэгтэй байгаа. Засагай тэнсүүри эбдэнгүй, гүрэнөө һайн шанартайгаар хүтэлбэрилжэ ба боложо байгаа хубилалтануудые түрын бодолгын тааруу хангамжа золхёон байгуулан, һаналаа хуряалгын урда тээхи энэ хугасаае ямаршьеб даа аргаар дабажа даажа гараха ёһотой байгдаа.
— О. Г. Румянцев[4]
Оросой Холбоото Уласай Үндэһэ хуули баталан абалга
Оросой Холбоото Уласай Үндэһэ хуулиин шэнэ түсэл бүгэдэ арадай дуу үгэлгөөр 1993 оной декабриин 12-то баталагдан абтаад,[5]тэрэл жэлэй декабриин 25-да «Российская газета» сониндо толилогдоһонойнгоо удаа хүсэндөө ороһон байха юм. 1994 ондо Оросой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ «Оросой Холбоото Уласай Үндэһэн хуулиин үдэр тухай» ба «Декабриин 12-ой ажалай бэшэ үдэр тухай» зарлигуудые гаргаһан байна. Декабриин 12-ой үдэр гүрэнэй һайндэр гэжэ соносхогдоо[6]. Гэбэшье, 2005 онһоо Үндэһэн хуулиин үдэр ажалай үдэр болоо, гэхэтэй хамта, Оросой дурасхаалта үдэр гэжэ тоологдодог юм[7], ушарынь гэхэдэ, 2004 оной декабриин 24-дэ Оросой Холбоото Уласай Гүрэнэй Дүүмэ Оросой Холбоото Уласай Ажалай кодексдо заһабари нэмэлтэнүүдые баталан абахадаа, Орос гүрэнэй һайндэрнүүдэй литэдэ хубилалтануудые оруулһан байха юм[8].
Заншалнууд
Үндэһэн хуулиин үдэрэй ажалай үдэр байбашье, декабриин 12-то бүхы гүрэн дотор элдэб янзын эхэ ороншо сэдэбээр хэмжээ ябуулганууд, ёһололой суглаанууд, баяр найрай тоглолтонууд үнгэргэгдэдэг. Заншалта ёһоороо энэ үдэр хуули ёһоной хүндэтэ мэргэжэлтэдтэ, шүүгшэдтэ шагналнууд барюулагдадаг[9].
Һайндэрэй урда тээ 14 наһа гүйсэһэн оросой ажаһуугшадта Үндэһэн хуулиин үдэр түрүүшын паспортнуудые барюулха ёһолол һайн һайхан заншал болонхой. Энэ үдэр һургуулиин олонхи һурагшад болон оюутад дурасхаалай үдэртэ дашарамдуулан, болбосоролой эмхинүүдтэ үнгэргэгдэдэг сэдэбтэ хэмжээ ябуулгануудай хабаадагшад болодог юм[9].
Мүн баһа харагты:
- Оросой Үндэһэн хуулида оруулагдаһан заһабари нэмэлтэнүүд
- Оросой Үндэһэн хуулида заһабари нэмэлтэнүүдые оруулха талаар Бүгэдэ Оросой дуу үгэлгэ
- Үндэһэн хуулиин суглаан
- Оросой Холбоото Уласай үндэһэн хуулита хуули
- Парламентын сонин
Ном зохёол
- Шахрай С.М. О Конституции: Основной закон как инструмент правовых и социально-политических преобразований. Отделение общественных наук РАН. М.: Наука, 2013. С. 58–59.
- Бабурин С.Н. Русская государственность и Российское государство в системе ценностей и интересов современной политики, международного и конституционного права: морфология. М: ЮНИТИ-ДАНА, 2018. С. 161.
Ажаглалтанууд
- ↑ Указ Президента Российской Федерации от 19.09.1994 г. № 1926.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Антон Новодережкин (12.12.2022). День Конституции РФ. Что известно об основном законе страны и празднике в его честь.
- ↑ Андрей Гольцблат Историческая правка: как принимали российскую Конституцию (12/12/2028).
- ↑ О.Г. Румянцев К истории создания Конституции Российской Федерации. О работе Конституционной комиссии (1990-1993 гг.) // Из истории создания Конституции Российской Федерации. Конституционная комиссия: стенограммы, материалы, документы (1990–1993 гг.) : в 6 т. / О. Г. Румянцев. — М.: Волтерс Клувер, 1992. — Т. 3. — С. 40. — ISSN 978-5-466-00354-3.
- ↑ Конституция Российской Федерации от 25 декабря 1993 года, с изменениями от 30 декабря 2008 года.
- ↑ В России отмечают День Конституции. Российский союз молодёжи (12.12.2020).
- ↑ Федеральный закон от 13 марта 1995 г. № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России». Президент России.
- ↑ "Дума изменила праздничный календарь", Вести, 2004-12-24. 2023-12-10. Archived from the original on 2014-12-14.
- ↑ 1 2 День Конституции России: история и традиции праздника (12.12.2022).
Ссылкэнүүд
- https://rg.ru/documents/2009/01/21/konstitucia-dok.html - Конституция Российской Федерации от 25 декабря 1993 года, с изменениями от 30 декабря 2008 года.