Доржо Банзаров

Доржо Банзаров
Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуулиин урда байһан хүшөө
Ажал үйлэ:	Эрдэмтэн, зүүнэй оронуудые шэнжэлэгшэ
Түрэһэн үдэр:	1822 он
Түрэһэн газар:	Оросой эзэн хаанта гүрэн, Байгалай үмэнэхи можо, Зэдын аймаг, Доодо-Үшөөтэ отог.
Эрхэтэнэй харьяалал:	Ородой эзэнтэ улас
Наһа бараһан үдэр:	февралиин 27
Наһа бараһан газар:	Эрхүү хото

Банзарай Доржо (ород хэлэн дээрэ Доржи́ Банза́ров) (Дордже; 1822 ондо, Доодо Үшөөтэйн, Кутетуевскэ отогой, Сэлэнгын тала нютагай дүүмын, Байгалай үмэнэхи можодо түрэһэн намтартай — Мүнөө сагта Буряад Уласай, Зэдын аймаг. 1855 оной февралиин 27-до, 33 наһатайдаа, Эрхүү хотодо наһа бараһан. Буряадай түрүүшын эрдэмтэн, Хяагтын ород-монгол һургуули, тиигээд Казаниин гимнази, һүүлээрнь арбан жэл һуража, Европын түхэлэй дээдын һургуули дүүргээ. Коллегиин секретарь, Зүүн зүгэй оронуудые шэнжэлэгшэ, бүддын шажантан, Эртэ урданай Уряанхай угай хамаатан.

Банзаров монгол шудалал тухай олон тоото шухала хүдэлмэринүүдээрээ мэдээжэ, Эзэн хаанай Оросой газар зүйн бүлгэмэй Сибириин департаментын гэшүүн-корреспондент байгаа. Гол зохёолнуудынь: «Монголшуудай харын шажан гү, али бөө мүргэл», «Сагаан һара – монголшуудай шэнэ жэлэй һайндэр», «Чингис хаанай аша Есунхэ тайжын хүшөө дээрэхи монгол бэшэгэй тайлбари» г. м.

2010 оной июниин 11 Доржо Банзаровта зорюулагдаһан хүшөөгэй нээлгын ёһолол.

Буряад Уласай Зэдын аймагта түрүүшын буряад эрдэмтэнэй хүшөө. Уран барималша Геннадий Васильев.

Доржо Банзаровай нютагта табигдаһан дурасхаалай шулуун.

Намтар

Доржо буряад хасагуудһаа гарбалтай. Эсэгэнь Ашибагадай хасаг полкын наһанайнгаа амаралтада гараһан пятидесятник Банзар Борхонов юм.

1833 ондо Атамано-Николаевскэ училищи дүүргээд, 1835 оной сентябрь болотор Троицкосавскын ород-монголой сэрэгэй һургуулида һураа, удаань Казаниин эрэшүүлэй гимназида һурахаяа эльгээгдэбэ. 1836 оной январиин 25-да гимназиин нэгэдэхи класста абтаа. Тэрэ 1842 оной июнь һарада Казаниин гимнази алтан медальтайгаар дүүргээд, ехэ һургуулида орохо эрхэтэй болоо.

Тэрэ 1842 оной сентябрь һарада Эзэн хаанта гүрэнэй Казаниин ехэ һургуулиин зүүн зүгэй зэргэтэй гүн ухаанай факультетдэ һурахаяа оробо.

Зүүн зүгэй хэлэнүүдые: монгол, хальмаг, манжуур, санскрит, турк хэлэнүүдые шудалжа, дээдэ һургуулияа 1846 оной июниин 5-да дүүргэбэ. Банзаров немец, англи, франци, лата хэлэнүүд дээрэ мүн лэ уран гоёор уншадаг һэн. Эрдэмэй монгол шудалалгын эхи табигшадай нэгэн Осип Михайлович Ковалевскиин шаби байгаа. Татар-монголой уран үгын бүтээлээр кандидадай диссертаци хамгаалаа.

1846 ондо «Казаниин университедэй эрдэмэй тэмдэглэлнүүд» соо «Монголшуудай харын шажан гү, али бөө мүргэл» гэһэн ажал хэблүүлээ.

Д. Банзаров 1847-1849 онуудта Санкт-Петербургын Азиин музейдэ эрдэмэй шэнжэлгэнүүдые ябуулаа. Эзэн хаанта гүрэнэй Оросой археологиин бүлгэмэй гэшүүн-корреспондентээр һунгагдаһан байна. Тэрэ 1848 ондо «Пайцзе гү, али монгол хаанай захиралтануудтай түмэр хабтагайнууд» гэһэн ажал хэблүүлээ.

1848-1850 онуудта Казань хотодо хүдэлөө. Казанска губерниин хэрэг эрхилдэг зургаан албанай газарта албанай баримта бэшэгүүдые бэшэхэ мэргэжэл шудалһан байна.

Тэрэ 1850-1855 онуудта Зүүн Сибириин генерал-губернатор Николай Николаевич Муравьев-Амурскын дэргэдэ тусхай даабаринуудаар Эрхүүдэ алба хааһан байна. Албан газарай хэрэгээр Хяагта, Шэтэ хотодо ажаһуугаа. Верхнеудинск хотодо мүрдэлгын хэрэгүүдээр хүдэлөө. Энэ үедэ Банзаров «Чингисхаанай аша хүбүүн Есунхэ тайжын хүшөө дээрэхи монгол бэшэгэй тайлбари» (1851) гэһэн ажалаа «Чингисэй шулуун» дээрэхи бэшэгэй удхын тайлбарида зорюулжа хэблүүлээ.

Тэрэ 1851 ондо Эзэн хаанта гүрэнэй Оросой географическа бүлгэмэй Сибириин таһагай гэшүүн-корреспондентээр һунгагдаһан байна. ИРГО-гой заабаринуудые дүүргэдэг байгаа.

Тэрэ 1855 оной февралиин 27-до Эрхүү хотодо наһа бараа, мартын 2-то Буддын шажанай ёһо гуримаар нангинаар хүдөөлүүлэгдээ.

Номуудайнь дансалан бэшэлгэ

• Диссертаци: «Монголшуудай харын шажан гү, али бөө мүргэл» (напечат. в «Ученых Записках Каз. универс.», 1846 г., кн. 3);
• «Харын шажан гү, али монголшуудай бөө мүргэл» («Уч. записки казанск. унив.», 1846, кн. III;
• Эрдэмэй Академиин музейдэ манжа хэлэн дээрэ номуудай каталог, хэблэгдэһэн «Bulletin de la classe historico-philologique de l’Acad. d. sc.», t. V);
• «Монголшууд гэжэ нэрын бии бололго тухай», «Зүүн зүгэй түүхэшэд номой санда», изд. И. Березиным, т. I, приложение II;
• Д. Банзаровай Зохёоһон бэшэлгэнүүдэй суглуулбаринууд / Отв. ред. Д. Б. Улымжиев; Предисл. В. Ц. Найдакова; РАН. Сиб. отд-ние. Бурят. ин-т обществ. наук. — 2-е изд., доп. — Улаан-Үдэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 1997. — 240 с.; 30 см. — Библиогр.: с. 227—238. — 600 экз.

Дурасхаалай хүндэлэл

• 1947 ондо Буряадай багшанарай дээдэ һургуули, мүнөөнэй Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулида Доржо Банзаровай нэрэ олгогдоо һэн.
• Багшанарай институдай байшанай урда тээ 1957 ондо скульпторнууд А. Р. Вампилов болон А. И. Тиминэй бүтээһэн хүшөө бодхоогдоо.
• Буряадай Уласай хото хүдөөнүүдээр Доржо Банзаровай нэрээр үйлсэнүүд нэрлэгдэнхэй: Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ, Хяагтада болон Казаньда, Түнхэнэй аймагай Хэрэн тосхондо, Эрхүүгэй можын, Боханай аймагай түб тосхондо.
• 170 жэлэй ойн баярай жэлдэ, 1992 ондо, XX-дохи партсъездын нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшэ В.Д.Будаевай үүсхэлээр Доржи Банзаровай гэр бүлын буусаһаа холо бэшэ дурасхаалай шулуун бодхоогдоо һэн.
• Зэдын аймагай захиргаанай зүгһөө 2007 оной декабрь һарада тойрогой онсо бэлигтэй, абьястай, ажаябуулгын элдэб һалбаринуудта үндэр амжалтануудые туйлаһан һурагшадта Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ шан байгуулаа.
• Буряад Уласай засагай газарай тогтоолоор 2008 оной январиин 24-дэ Зэдын аймагай Доодо-Үшөөтэйн дунда һургуулида Доржо Банзаровай нэрэ үгтөө һэн.
• 2010 оной июниин 11-дэ Зэдын аймагай 75 жэлэй ойн баярай хэмжээндэ түрүүшын буряад эрдэмтэнэй гэр бүлын бууса газарта уран барималша Геннадий Васильевай бүтээһэн хүшөө бодхоогдоо.
• 2018 оной декабриин 27-до Россин Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай № 1294-дэхи захиралтаар Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулида Доржи Банзаровай нэрэ олгогдоо. Энэ шиидхэбэри Буряад Уласай Засагай газар, ехэ һургуулиин ректор болон ажалшад, эрдэмэй бүлгэм болон ниигэмэй эдэбхитэд дэмжэһэн байна.
• Доржо Банзаровай дурасхаалай самбар 2020 ондо Казанска федеральна университедэй Н.И.Лобачевскийн нэрэмжэтэ эрдэмэй номой сангай түүхэтэ байшанда (Кремлёвская гудамжа, 18, Е үзэг, 6-дахи байшан) тодхогдоо.

Ажаглалта

Литература

• Ким Н. В. Доржи Банзаров (биографический очерк). Улан-Удэ, 1992.
• Санжиев Б. С. Доржи Банзаров: Изучение научного наследия. К 175-летию со дня рождения. Иркутск-Улан — Удэ, ОНЦ «Сибирь», 1998.
• Выдающиеся бурятские деятели (XVII — нач. XX в.): Вып. 2. Ч. 1. Улан-Удэ, Изд-во Бурятского гос. ун-та, 2001. ISBN 5-85213-265-9
• Нанзатова Э. П., Дамбаева Ж. Д.-Ж. Из сокровищницы бурятских мыслителей. Учебное пособие. / Бурятский государственный университет. Улан-Удэ, 2003

Художественная литература

• Цыдендамбаев Чимит-Доржи Цыдендамбаевич «Доржи, сын Банзара». Серия: Библиотека сибирского романа. Новосибирское книжное издательство, 1961. 424 с. Тираж: 75 000 экз.

Ссылкэнүүд

• Банзаров Доржи // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
• Банзаров Д.. Энциклопедия Забайкалья. the original on 2014-02-26 2009-08-21 үдэртэ хандаһан.
• Никита Бичурин и Доржи Базаров. Бичуриана. the original on 2012-03-24 2009-08-22 үдэртэ хандаһан.
• Аркадий Зарубин. Установлен памятник первому бурятскому ученому//Информ Полис онлайн, 15 июня 2010. 2019-01-14 үдэртэ хандаһан.
• Биография Д. Банзарова на сайте Иркипедия. 2019-01-14 үдэртэ хандаһан.