Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим
| Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим | |
|---|---|
| Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримэй 3-дахи хэблэл | |
| Заһагдаһан, нэмэгдэһэн 3-дахи хэблэлэй номой гадар | |
| Жанр | мэдээнүүдэй хэблэл |
| Эблүүлэн зохёогшо | Бабасан Доржиевич Цыреновэй ниитэ эрхилэлгээр |
| Эхэ бэшэгэй хэлэн | буряад |
| Бэшэгдэһэн һара үдэр | 2021-2023 |
| Түрүүшынхиеэ хэблэгдэһэн һара үдэр | 2023 |
Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим (ород хэлэн дээрэ – Правила орфографии и пунктуации бурятского языка) – Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманаар баталагдаһан оршон үеын буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримүүдэй суглуулбариин заһагдаһан, нэмэгдэһэн 3-дахи хэблэл.
Суглуулбариин түүхэһээ
Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримэй түрүүшын хэблэл 1962 ондо СССР-эй Эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Буряадай комплексно эрдэм-шэнжэлэлгын институдаар бэлдэгдэжэ, Буряадай номой хэблэлдэ барлагдаһан байгаа[1].
Бэшэгэй дүримүүдые бүхы талаһаань дахин шэнжэлэн хаража, олониитын түлөөлэгшэдэй, хэлэ бэшэг шэнжэлдэг зарим эрдэмэтэдэй оруулһан дурадхалнуудые зүбшэн хэлсэжэ, Оросой эрдэмэй академиин Сибириин таһагай Монгол арадууд, Буддын шажан болон Түбэдые шэнжэлэлгын хүреэлэн оршон үеын буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим шэнээр найруулжа, баталалгада дурадхаһан юм.
Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай дэргэдэхи улас түрын шэнжэлэн сэгнэлгын зүблэлэй зууршалгаар «Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримэй хубилгагдаһан найруулга» 2009 оной январиин 23-да Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай захиралтаар баталагдаһан юм. Тиин, оршон үеын буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримүүдэй суглуулбариин хоёрдохи хэблэл тэрэл жэл хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Лубсан Доржиевич Шагдаровай ниитэ эрхилэлгээр «Бэлиг» хэблэлдэ амяараа ном боложо, буряад, ород хэлэнүүд дээрэ түрүүшынхиеэ барлагдаһан түүхэтэй.
Сагай ябаха бүри арад зоной ажабайдалда горитой хубилалтанууд боложо, гүрэн түрын байгуулгада ушарһан түүхэтэ үйлэ хэрэгүүд, эрдэм ухаан болон арга зүйн хүгжэлтэ хэлэнэйшье байдалда, тэрэнэй хүгжэлтэдэ аргагүй ехэ нүлөө үзүүлнэ. Олон юумэнэй хуушаржа, хойшоо гарахада, тэдэниие элирхэйлһэн үгэнүүдшье хуушаржа мартагдадаг. Шэнэ сагай эрилтэнүүдтэ тааруу эд бараан, оньһон техникэ, ажабайдалай бусад үзэгдэлнүүдые нэрлэһэн шэнэ үгэнүүд хэлэндэмнай бии болоно. Олон ойлгосо, нэрэ томьёонууд ондоо хэлэнүүдһээ нэбтэрэн орожо, үдэрбүриин ажабайдалда үргэнөөр хэргэлэгдэдэг болоно бшуу. Тэдэниие зүбөөр бэшэхэ зарим дүримүүдшье һэлгэгдэхэ шэнжэтэй.
Буряад хэлэндэ анхан сагһаа хойшо бии байһан нэрэ томьёонууд сагай түүхэтэ тэрэ эрхээр мартагдаһанаа, мүнөө үедэ һэргээгдэн бусажа, арад зоной дунда үргэнөөр таража, аман хэлэлгэ хүгжөөхэ, сэбэр болгохо үүргэеэ дүүргэнэ.
Энээнһээ уламжалан, хэлэ бэшэг шэнжэлдэг эрдэмтэд бэшэгэй дүримүүдые дахин шалгажа, шүүмжэлжэ, сагтань тааруу, хэрэглэхэдэ зохид, ойлгосотой болгохо ажалаа үргэлжүүлнэд. 2009 онһоошье хойшо энэ ажал үргэлжүүлэгдэхээрээл үргэжэлүүлэгдээ. Тиин, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Бабасан Доржиевич Цыреновэй ниитэ эрхилэлгээр 2023 ондо буряад хэлэнэй бэшэгэй дүримэй суглуулбариин заһагдаһан, нэмэгдэһэн хэблэл Үндэһэн хэлэнүүдые болон угсаата соёлой шэглэлтэй бусад зүйл шудалалгые дэмжэхэ талаар Улас түрын «Бэлиг» түбтэ бэлдэгдэжэ дүүргэгдээ[2]. Кемеровын можо - Кузбассай Кемерово хотодо, хизаарлагдамал харюусалгатай «Вектор-Принт» хамжаанай хэблэхэ газар 750 хэһэгээр хатуу гадартай ном болгон барлагдаһан байна. «Буряад Уласта буряад хэлэ сахин хүгжөөлгэ» гэһэн Гүрэнэй программада Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай гарша болгожо хараалагдаһан мүнгөөр энэ ажал бэелүүлэгдээ.
Дүримүүдэй жагсаал
«Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим»
гэһэн суглуулбариин 3-дахи хэблэл хэдэн бүлэг болон хэсэгүүдһээ бүридэнэ.
«Оршол»,
«Буряад алфавит. Абяануудые үзэгүүдээр тэмдэглэдэг гурим»гэһэн бүлэгүүд уридшалан хэблэгдэнхэй. Удаань
буряад үгэ бэшэхэ юрэнхы дүримүүд үгтэнэ:
- Аялганай тааралдал.
- Аялганай һубарил.
- Аялганай нугарал.
- Үгэ соо аялган үзэгүүдэй эзэлдэг һуури.
- Үгэ соо хашалган үзэгүүдэй эзэлдэг һуури.
- Үйлэ үгын һууриин һүүлэй аялган.
- Үгые хоёр янзаар бэшэхэ ушар.
Хоёрдохи бүлэг үгын анхан һуури бэшэхэ дүримүүдһээ бүридэнэ:
- Буряад үгын анхан һуури бэшэхэ дүримүүд.
- Хашалганай зөөлэниие тэмдэглэлгэ.
- Абтаһан үгын анхан һуури бэшэхэ дүримүүд.
Удаадахи бүлэгтэ залгалаатаһан үгэнүүдые бэшэхэ дүримүүд оруулагданхай:
- Абтаһан үгэдэ залгалта, залгабаринуудые нэмэлгэ.
- Һууриин һүүлэй хашалганай ондоо бололго.
- Һууриин һүүлэй түргэн аялагануудай уналга.
- Холболто аялганай бии бололго.
- Падежэй залгалтанууд.
- Олоной тоогой залгалтанууд.
- Нюурта хамаадалай залгалтанууд.
- Өөртэ хамаадалай залгалтанууд.
- Үйлэ үгын залогой залгабаринууд.
Зүйр үгэнүүдые бэшэхэ дүримүүд хоёр хубиһаа бүридэнэ:
- Нюурай зүйр үгэнүүд.
- Бусад зүйр үгэнүүд.
Удаа дараалан, ами аминдаа хэблэгдэһэн дүримүүд гэбэл:
- үгэнүүдые сугтань, аминдань ба хоорондонь богони зурлаа табижа бэшэхэ,
- хуряамжалһан үгэнүүдые бэшэхэ ба тобшолхо дүримүүд,
- мүн тиихэдэ ехэ үзэг бэшэхэ ба үгэ таһалха дүримүүд.
Суглуулбариин эгээл һүүлшын бүлэг сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха дүримүүдһээ бүридэнэ.
- Сэг
- Запятойтой сэг
- Запятой
- Хоёр сэг
- Зурлаа
- Асуудалай тэмдэг
- Шангадхалай тэмдэг
- Олон сэг
- Хаалта (скобко)
- Хашалта (кавычка)
- Сэхэ хэлэлгэдэ хэрэглэгдэдэг тэмдэгүүдые табиха дүрим
- Зэргэлһэн сэглэлтын тэмдэгүүдые табиха дүрим хойно хойноһоо бүлэглэн барлагданхай.
Суглуулбариин хоёрдохи хуби эдэл дүримүүдэй ород хэлэн дээрэхи найруулгаһаа бүридэнэ.
Үшөө тиихэдэ харагты
- Новое издание правил бурятской орфографии и пунктуации
- Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим - Правила бурятской.. | Буряад Хэлэн | Бурятский язык для всех | ВКонтакте
- Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман