Асагадай дасан
| Монастырь | ||
| Асагадай дасан | ||
|---|---|---|
| бур. Асагадай дасан | ||
 Асагадай дасан | ||
| 52°00′21″ с. ш. 108°16′20″ в. д.GЯO | ||
| Гүрэн |
 Орос Улас |
|
| Байһан газар |
 Буряад Улас, Загарайн аймагай Нарин-Асагад һуурин |
|
| Конфесси | түгэдэй бүддын шажан | |
| Харьяатан | «Буряадай Буддын шажантанай нэгэдэл» гэһэн уласай түбэй шажанай эмхи зургаан | |
| Орденой хамаадал | гелуг | |
| Түхэл | эрэшүүлэй | |
| Бии болоһон һара үдэр | 1825 ондо | |
| Үгы болоһоной һара үдэр | 1936 он | |
| Мэдээжэ һуурижагшад | Ч-Д. Иролтуев | |
| Шэрээтэ лама | Цындынжапов Баир Бадмацыренович | |
| Байдал | бодото байһан | |
|
||
 РУВИКИ.Медиа дахи Медиафайл | ||
Асагадай дасан (ород хэлэн дээрэ Ацагатский дацан) тиб. དགའ་ལྡན་དར་རྒྱས་གླིང, Вайли dga' ldan dar rgyas gling — Гандан Даржалинг) — Буряад Уласай Загарайн аймагай Нарин-Асагад һууринай баруун захада оршодог буддын шажанай гэлүгбэ шэглэлэй һургуулиин хүреэ. Урдандаа Хүрбын дасан гэһэн ондоо нэрэтэй байһан. «Оросой Буддын шажантанай заншалта сангхын» мэдэлэй бэшэ, бэеэ дааһан «Буряадай буддын шажантанай нэгэдэл» гэһэн Улас түрын шажанай түб эмхидэ ородог.
Түүхэ
Дасан 1825 ондо (заримдаа 1824 ондо гэжэ хэлэгдэдэг) Асагад нютагһаа холо бэшэ, Шулуута голой эрьедэ, Боро-Тоонтой гэжэ газарта байгуулагдаһан. 1831 ондо хори буряадуудай тайшаа Эрхүүгэй амбан захирагшада хандажа, дасанай ажаябуулга зүбшөөхыень гуйһан байна. Хүрбын (Асагадай) дасанда шажан мүргэлэй хэрэг бүтээлгые 1831 оной майн 5-да амбан захирагша зүбшөөгөө.
1841 он болотор Согшон дуган (гол дуган), Дара-Эхын сүмэ, Хурдын сүмэ баригдаһан юм.
1840 ондо дасанда 17 лама, 1841 ондо — 28 лама болон хубарагууд, тэрэ тоодо — албан ёһонойхёор ажалда абтаһан 1 лама, албата 21 лама болон хубарагууд. Дасанай харьяанай газар Дээдэ-Үдэ хотын зүүн хилэһээ, Дабаата гэжэ газарһаа саашаа нэмжыжэ, Үдэ голой хоёр эрье зубшан, Худан гол хүрэдэг байһан. ХIX зуун жэлэй эсэ багаар дасанай харьяанда 4 мянга 700 гаран халуун амин ородог байһан юм.
Анха түрүүшын дасан таагүй һуурида — шиигтэй гол газарта байһан. 1868 оной сентябриин 9-дэ дасанай харьяанай һүзэгтэн засагай газар руу хандажа, ондоо газар шулуун дасан бариха тухай гуйгаа. 26 марта 1877 оной мартын 26-да хоёрдохи гуйлта үгтэһэн. Дурадхагдаһан газарай шэнжэлэгдэһэнэй һүүлдэ, тэрэл жэлэй апрелиин 14-дэ хуушан дасанһаа гурбан модо саана, Энгэр-Түглэ гэжэ газар хада дээрэ дасанай шулуун шэнэ байшангуудые бариха тухай зүбшөөл абтаа.
Дасанай байшангууд
.jpg)
.jpg)
Шэнэ газар Согшон дуган — дасанай гол дуган баригдаһан байгаа. Гурбан дабхар байшан барилгын түбэд болон хитад шэнжэнүүдтэй һэн: нэгэдэхи дабхарынь шулуугаар түбэд маягаар, хоёрдохи ба гурбадахи дабхарнуудынь модоор хитад маягаар баригдаа.
1875 оной гараха үеэр дасанда бүд дээрэ зурагдаһан буддын шажанай бурханай 21 зураг, номой сандань «Ганжуур» ба «Данжуур» номуудай 325 боти ба «Юм» зохёолой 16 боти байһан юм.
1880 ондо һүзэгтэн амбан захирагшада хандажа, хуушан һууридаа үлэһэн модон хоёр сүмэ зөөлгэхэ тухай зүбшөөл гуйгаа. 1882 оной июлиин 8-да зүбшөөл үгтөө.
1891 оной июниин 20-до бүмбэрсэг дэлхэй тойрон аяншалгаһаа бусажа ябаа хаан тайжа Николай Александрович 1891 оной июниин 2-до дасан бараалхаһан түүхэтэй[1]. Хаан тайжын ерээд ошоһоной дурасхаал мүнхэлэн, тэрэнэй майханай байһан газарта 1897 ондо Сагаан Дара Эхын сүмэ баригдаһан байха юм. Энэ хадаа хоёр дабхар модон байшан, тэрэ үедэ дасанай эгээл томо байшан байһан гээшэ — тэрэнэй хананууд 14 алда утатай һэн. Сүмэ дотор Чойрын һургуули байрланхай байгаа.
XX зуун жэлэй эхиндэ Жууд-дуган баригдаа. Тэрэнэй модон байшан Согшон дуганһаа хойшоо, дасанай хорёогой газаа байдаг һэн.
Дасанай хэблэхэ газар
Дасанай дэргэдэхи хэблэхэ газар, тухайлхада, XIX зуун жэлэй хоёрдохи хахадта бии болоһон. Эндэ түбэд хэлэн дээрэ 46 ба монгол хэлэн дээрэ 47 элдэб номууд хэблэгдэн гаража байгаа. Номуудһаа гадуур бурхадай хүрэгүүдые ба хии моринуудые бүтээдэг һэн. Хэблэхэ газарай модон байшан мүнөө болотор бии, тэрэ дасанай хорёоһоо зүүн-хойто зүгтэ оршодог.
Түбэд эмнэлгын һургуули
Тушаалһаа бууһан XI дугаар Бандида Хамба-лама Чойнзон-Доржо Иролтуев 1911 ондо дасан руу нүүжэ ерэһэн. Тэрэнэй һүүлдэ энэ дасан түбэд эмнэлгын томо түб болоһон байна. Эмнэлгын һургуулиин байрлаха Мамба дуган — түмэр хушалтатай багахан модон байшан барюулагдаа һэн. Түрүүшын үедэ һургуули 50-яад шабинартай байгаа. 1920—1930-аад онуудта үбшэнтэниие аргалха газар, эмнэлгын һургуулиин байшан, мүн тиихэдэ ажахын байшангууд — амбаарнууд, унаа тэргын байранууд, угаалдаха гэрнүүд баригдаа. Эмнэлгын газарай байшангууд утаһанай сүлжээгээр хангагданхай байгаа.
Багшанарые Монголһоо уридаг һэн. Эм дом Хитадһаа болон Монголһоо асарагдадаг байгаа, мүн лэ нютагай эм домто ургмал ногоон бэлдэгдэдэг һэн. 1926 ондо Сүүгэлэй дасанһаа Асагадай дасан руу Түбэд эмнэлгын атлас үгтэһэн.
Мамба һургуулиин бааза дээрэ түбэд эмнэлгын улас түрын һургуули байгуулха тухай дурадхал 1920-ёод онуудай тэн багаар дасанай ламанар оруулһан юм. 1930-аад онуудай эхиндэ Асагадай аршаан дээрэ эмнэлгын газарай байшангууд баригдажа байгаа, торходо орохо гэр барихаар, байрын гэрнүүдые худалдажа абаад, аршаан дээрэ нүүлгэхээр, анхан баригдаһануудые заһабарилхаар хараалагданхай һэн. Аршаанай хажуудахи газар дээрэ хоёр дабхар хэдэн гэр байһан юм.
Зүблэлтэ засагай үе саг
Алас Дурнын уласай ба РСФСР-эй бүридэлдэ ородог Буряад-Монголой бэеэ дааһан хоёр можын буддын шажантанай шажан мүргэлэй түрүүшын ехэ хуралдаан 1922 оной октябрь һарада Асагадай дасанда үнгэргэгдөө. «Буддын шажантанай шажан мүргэлэй хэрэгүүдые Сибирьтэ эрхилхэ тухай Дүрим» ба «Буддын шажанай Сибириин хиидүүдэй лама санаартанай дотоодын ажабайдалай Дүрим» хуралдаан дээрэ баталагдаа һэн. Ламын шажанай Буряадай байгуулгын хүтэлбэрилхы захиргаанай түбэй зургаан — Шажанай түб зүблэл байгуулагдаа бэлэй. Түбэд эмнэлгын болбосоролой программа руу баруунай эмнэлэ нэбтэрүүлэн оруулхые хараалһан шэнэдхэлгын программа хуралдаан дэбжүүлһэн юм[2].
Шажанай байгуулгые гүрэн түрын байгуулгаһаа болон һургуулинуудые шажанай байгуулгаһаа һалгааха тухай зүблэлтэ засагай хуулита шиидхэбэри (1918) бэелүүлхэ талаар тогтоол Буряад-Монголой АССР-эй Түбэй Гүйсэдхэхы хороон ба Арадай Комиссарнуудай хороон 1925 оной декабриин 17-до баталан абабад. Тэрэ тогтоолой ёһоор дасануудай бүхы зөөри гүрэндэ үгтэхэ болобо. Түбэд эмнэлгын һургуули ба ламанар татабари түлэхөөр уялгалагдаа һэн.
1927 онһоо захалжа, Зүүн зүг ба Будаадын шажан шэнжэлэгшэ Е. Е. Обермиллер зун бүхэнөө Асагадай дасанда үнгэргэдэг байгаа. Тэндээ ламанартай харилсажа, буддын шажанай заншалай энэдхэг гүн ухаанай зохёолнуудай түбэд оршуулгануудые, тэдээндэ бэшэгдэһэн тодорхойлолтонуудые шудалан үзэдэг һэн.
1933 оной хабар дасанай хажууда сагдаагай хамтын ажахы байгуулагдажа, дасанай газар хэрэглэжэ эхилбэ. Хамтын ажахын дэргэдэ харууһагүй үлэһэн үхибүүдэй байшан нээгдэһэн.
Улаан-Үдэ хотын зүблэлэй тогтоолоор 1936 оной августын 15-да Асагадай дасан усадхагдаа. Хоёр сүмэ болон Жууд дуган үгы болоо, дасанай хананууд ба субарганууд эбдэгдээ, Согшон дуганай ба Чойро дуганай байшангууд хубилгагдажа баригдаа. Үхибүүн наһанай гэмтэдэй ажалладаг НКВД-гэй түрмын тараагдахада, тэрэнэй орондо һургуулиин түхэлөөр байгуулагдаһан Загарайн үншэн хүүгэдэй байшанай мэдэлдэ дасанай гэр байра, байшангууд оруулагдаа бшуу. 1941 он болотор Загарайн үншэн хүүгэдэй байшанда оройдоол 230 хүүгэд байрлахаар хараалагданхай һэн[3].
Дасан һэргээн бодхоолго
XIV дугаар Далай-лама 1991 ондо Асагад заларжа, дасан һэргээн бодхоохо ажал үршөөн адислаад, шэнэ дасанай баригдаха газар арамнайлһан юм. 1992 ондо шэнэ һуурида, Тамхитын дабаан гэһэн хадын энгэртэ дасан һэргээн бодхоогдоо. 6 ноября 1992 оной ноябриин 6-да дасанда түрүүшын хурал хурагдаһан түүхэтэй. 1999 ондо дасанай дэргэдэ Агван Доржиевай музей-гэр нээгдээ. 1999 оной мартын 1-дэ музейдэ улас түрын гүрэнэй музейн зэргэ зиндаа олгогдоһон юм.
Ажаглалта
- ↑ Путешествие в прошлое : к 110-летию проезда Николая Второго через Верхнеудинск // Центр. город. б-ка им. И. Калашникова / автор-сост. В. И. Огурцова. — Улан-Удэ.
- ↑ Саблин И. Дальневосточная республика: от идеи до ликвидации / Пер. с англ. А. Терещенко. — М.: Новое литературное обозрение (издательство)|Новое литературное обозрение, 2020. — С. 389.
- ↑ Банзаракцаева Е. В. Детские дома Бурятии в годы Великой Отечественной войны // Вестник Бурятского государственного университета. — Улан-Удэ, 2010. — С. 17—21.
Ном зохёол
- Митыпова, Г. С. Ацагатский дацан. 1825—1937: История, события, люди. — Улан-Удэ, 1995.
- Бадарханов Ш. Ацагатский дацан: десять лет после второго рождения// Бурятия. — 2002. — 27 сент.