Хитад хэлэн

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Хитад хэлэн
Распространение китайского языка в мире:   Страны, где он является основным или официальным   Страны, где более 5 млн говорящих   Страны, где более 1 млн говорящих   Страны, где более 500 тыс. говорящих   Страны, где более 100 тыс. говорящих   Города со значительным числом говорящих

Распространение китайского языка в мире:

  Страны, где он является основным или официальным
  Страны, где более 5 млн говорящих
  Страны, где более 1 млн говорящих
  Страны, где более 500 тыс. говорящих
  Страны, где более 100 тыс. говорящих
  Города со значительным числом говорящих
Самоназвание
  • устная речь:
  • Шаблон:Lang-zh2, Шаблон:Lang-zh2
  • письменная речь:
  • Шаблон:Lang-zh2
Страны Китайская Народная Республика, Тайвань, Филиппины, Малайзия, Индонезия, Восточный Тимор, США, Индия, Польша
Официальный статус

 Китай
Шаблон:Флагификация/Китайская Республика
Шаблон:Флагификация/Сингапур
Шаблон:Флагификация/Ва (непризн.)
Организации:

 ООН
ШОС
АСЕАН
Общее число говорящих
  • 1 299 877 520 чел.[1]
Классификация
Ошибка Lua: expandTemplate: template "не переведено 5" does not exist.
Письменность Хитад үзэг, традиционные китайские иероглифы[d] и упрощённый китайский[d]
Языковые коды
ГОСТ 7.75–97 кит 315
ISO 639-1 zh
ISO 639-2 chi и zho
ISO 639-3 zho
ISO 639-5 zhx
Ethnologue zho
ABS ASCL 71
IETF zh
Glottolog sini1245

Хитад хэлэн (хилбар Хитад: 汉语; уламж Хитад: 漢語; пиньинь: Hànyǔ гү, али мүн 中文; Zhōngwén, илангаяа бэшэгэй хэлэнэй хубида) нэгэ талаһаа үзэбэл хоорондоо ойлголсодог хэдэн янза хэлэниие багтааһан хэлэнэй бүлэг юм.[2]

Аялгуунууд

Map of sinitic languages-ru.svg

Хэлэнэй ангиаллаар ямаршье Хитад-Түбэд хэлэнэй изагуурай салаа болоно. Түрэлхи хэлэтэ хүнүүд үндэһэндээ аялгуу» гэжэ үзэдэг. Харин бусад хэлэн шэнжэеэшье, хитад шудалагшанар «Хитад хэлэнэй бүлэг» гээд хэд хэдэн «хэлэн» болгон ангилна.[3]

Дээрэхи илгаатай хэһэгүүдые нютаг ороной байрашалаар Хойто (北, өөрөөр Мандарин гэнэ, 850 сая оршом хэлэлсэгшэтэй), У (吴, 90 сая), Юэ (粤, өөрөөр Кантон, 70 сая), Минь (闽, 50 сая), Сян (湘, 36 сая) зэргэ 7-13 бүлэгтэ багсалдаг.

Энэһээ Хойто Хитад хэлэн/аялгуунуудай доторхи Бээжэнэй аялгууда (北京话) тохируулһан путунхуа (普通话, Pǔtōnghuà) НҮБ-ын албан ёһоной зургаан хэлэнэй нэгэ болодог.

Бэшэг

Бэшэгэй системэнь ханза гү, али хитад үзэг болоод можо, тойрогһоон хамааржа уламжалалта гү, али хилбаршуулһан ханза хэрэглэдэг. ютпхин зэргые ашагладаг. эртын үзэг болохо чжуинь толи бэшэгэй хэмжээндэ хэрэглэдэг.

Дэлхэйн улас түмэнүүд хэрэглэдэг үзэг бэшэгүүдэй дотор ханза ганса үгүүлбэри тэмдэглэгдэггүй үзэг бэшэг юм. Ханзын бии бололго тухай хитадай эрхэтэд дунда олон һайхан үльгэр домог байдаг. Уламжалалта хөөрэлдөөндэ, эртэ дээрэ үедэ Цан Цзе гэдэг нэгэ хүн байжа гэнэ. Тэрэ араатан, жэгүүртэнэй шороон дээгүүр алхаһан мүрые нигталан шэнжэжэ, уламаар үзэг бэшэг үүдэн зохёохо һанаа тэрэндэ урган түрэһэн бэлэй. Иигээд хитадай эгээн түрүүшын дүрсэтэй үзэг бии болоһон юм гэнээ. Хожом шэнэ Хитад уласай археологнар хитадай Шаньдун можын Жүй шянай Линянхэ голой хабидахи бунханһаа үлэмжэ ехэ хэмжээнэй бэшэг дурасхалай зүйл элирүүлһэн болоод, зарим шаазан дээрэ дүрсэтэ үзэг бэшэгдэһэн байһаниие элирүүлһэн байна. Эдэ үзэгүүд мүнөө үеһөө 4500 үлүү жэлэй урда бэшэгдэһэн түүхэтэй, Хитад уласай ханза бэшэгэй эгээн түрүүшын хэлбэри болохын археологнар нотолһон байна.

Ханзые бэшэг мэдэхэгүй хүнүүдтэ зүб танюулан зүб дуудуулхын тулада, мунхаг коммунис Хитадай засагай газар 1958 ондо «Хитад хэлэнэй абяаниие тэмдэглэхэ сагаан толгой»-е албан ёһоор ниитэлһэн байна. Уг түһэл хитад хэлэнэй түб аялгуу дээрэ тулгуурилжа ханзые латаар тэмдэглэһэн юм. Уг дүрэмынь нэгэ ёһондоо бол дуудалгые тэмдэглэхэ системэ болоод, хашалган болон аялган бүрилдэһэн юм. Эндэ хашалган абяан 21, аялган абяан 39 байна.

Түүхэ

Яһанда бэшэһэн цзягувэнь бэшэг

Хитадай түб хэһэгэй Хэнань можын Аньян хотодо, ойролсоогоор 24 дүрбэлжэн км талмайтай Инь гэжэ нэрлэһэн эртын томохон хотын туури байха ба, энэ эртын хотын нэрэнь дэлхэйн соёлой түүхын хуудаһанаа үүрдэ тэмдэглэгдэн үлэһэн юм.

Эртын һорболжо үгүүлһэнээр МЭҮ 14-р зуунда Шан уласай хаан Пань Гэн ниислэлээ эндэ нүүлгэжэ абшарһан болоод тус газар 300 үлүү жэлэй турша Шан уласай яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһан дээрэ һиилэһэн бэшэг (甲骨文, jiǎgǔwén, цзягувэнь, саашада «яһан бэшэг» гэхэ) бэлэг зэргэ маша ехэ түүхын олдобори олдоһониинь археологиин түүхэдэхи гайхамшагта нээлтэнүүдэй нэгэ болоһон юм.

Яһан бэшэг гэдэг яһата мэлхэйн хуяг гү, али амитанай яһан дээрэ һиилэжэ бэшэһэн эртын бэшэг юм. Шан уласай хаад ноёд бурханда этигэжэ, буг шүдхэртэ сүсэглэдэг байһан болоод алибаа хэрэгые бүтээхэһөө үмэнэ ямагта яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаар һайн муу хуби заянаа түлэгдэн үзэжэ, түлгэндэ бууһан зүйлһээ яһан дээр тэмдэглэн үлдээдэг байгаа. Яһан дээрэхи тэрэ бэшэгые «Яһан бэшэг» гэжэ нэрлэбэ. Уламаар түлгэндэ буулһан зүйл бэелхэ үедэ тухайн зүгнэлые тэмдэглэһэн хуяг юмуу яһые албан ёһоной архивай баримта болгон хадгалдаг байһан байна. Иимэһээшье эдэ суглуулгань Хитад уласай хамагай эртын бэшэмэл түүхын баримта болодог ажа.

Яһан бэшэг эртын хүнүүдтэ нюусалиг зүйлнүүдэй нэгэ байһан агаад ханза һиилбэритэй яһата мэлхэйн хуяг, амитанай яһаниие хүнүүд луугай яһан гээд бодожо эмшэгээнд хэрэглэдэг байба. Энэ байдал 1899 ондо Ван И-жун гэһэн наймаашан эрэ эдэнь нэгэн түрэлэй эртын бэшэг байна гэһэн мэдэхэ хүрэтэр үргэлжэлһэн гэдэг ба энэ нээлтэнь археологнар, хэлэ шэнжэлэлшэдэй анхааралые татаһанаар тэдэниие шудалжа эхилһэн байдаг. Одоогой байдалаар малталгаар ниитэ 150 000 үлүү яһата мэлхэйн хуяг, амитадай яһан олдоһон ба ниитэ 4 500 оршом ханза олдоод байгааһаа 1000 үлүү ханзые тайлажа уншаһан байдаг. Эдэ ханза бэшэгүүдые шудалалаар тухайн эртын саг үедэ бэшэг үзэгэй сайтар хүгжэһэн тогтосотой байгаа гэһэн дүгнэлтэдэ хүрэһэн юм.

Яһан бэшэг нэн эртын үнэлжэ баршагүй үнэтэ түүхэн олдобориин хубида 3000 үлүү жэлэй тэртээхэ Хитадай ниигэмэй улас түрэ, эдэй засаг, соёлой талаарха мэдээсэлые хадагалан үлдээһэн юм. Яһан бэшэг Хитадай эртын түүхэ, илангаяа Шан уласай үеын түүхые шудалха эгээн шухала шууд материал болоһоор ерэһэн болон мүнөөдэр яһан бэшэгэй шудалга дэлхэй хэмжээнэй шудалал болотороо хүгжөөд байна.

Ном зохёол

  • Кожевников И. Р. Словарь привычных выражений современного китайского языка. М., 2005
  • Юань Цзя-хуа. Диалекты китайского языка / Под ред. проф. Г.П. Сердюченко. — М.: Наука, 1965. — 55 с. — 1200 экз.
  • Курдюмов В. А. Курс китайского языка. Теоретическая грамматика. — М.: Цитадель-трейд, Лада, 2005. — 576 с. — 3000 экз. — ISBN 5-9564-0015-3
  • Войцехович И. В. Практическая фразеология современного китайского языка. М., 2007
  • Духовная культура Китая: энциклопедия в 5 т. М., 2006 — . Т. 3. Литература. Язык и письменность. 2008. 727 с. Авторы статей общего раздела «Язык и письменность» — О. И. Завьялова и А. М. Карапетьянц, авторы словарных статей о языке и письменности — О. И. Завьялова, И. Т. Зограф, Л. Р. Концевич, А. В. Немтинова, Ф. Ю. Тавровский, Р. Г. Шапиро. Избранная библиография работ на русском языке подготовлена В. П. Журавлевой
  • Завьялова О. И. Большой мир китайского языка. М.: Восточная литература, 2010. 287 c. ISBN 978-5-02-036434-9.

Холбооһон

Бэшэг

Толи

Ажаглалта

  1. Ethnologue — 25 — Даллас: SIL International, 2022.
  2. * David Crystal, The Cambridge Encyclopedia of Language (Cambridge: Cambridge University Press, 1987), p. 312. «The mutual unintelligibility of the varieties is the main ground for referring to them as separate languages.»
    • Charles N. Li, Sandra A. Thompson. Mandarin Chinese: A Functional Reference Grammar (1989), p 2. «The Chinese language family is genetically classified as an independent branch of the Sino-Tibetan language family.»
    • Jerry Norman. Chinese (1988), p.1. «The modern Chinese dialects are really more like a family of language.»
    • John DeFrancis. The Chinese Language: Fact and Fantasy (1984), p.56. «To call Chinese a single language composed of dialects with varying degrees of difference is to mislead by minimizing disparities that according to Chao are as great as those between English and Dutch. To call Chinese a family of languages is to suggest extralinguistic differences that in fact do not exist and to overlook the unique linguistic situation that exists in China.»
  3. Mair, Victor H. (1991). «What Is a Chinese "Dialect/Topolect"? Reflections on Some Key Sino-English Linguistic Terms» (PDF). Sino-Platonic Papers.