Мария Михайловна Сахьянова

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Рувикидэ иимэ обогтой ондоо хүнүүд тухай үгүүлэлнүүд бии Сахьянова.
Мария Михайловна Сахьянова
«Буряад-Монголой үнэн» сонинһоо абтаһан зураг № 055. 1925 оной мартын 8-ай

«Буряад-Монголой үнэн» сонинһоо абтаһан зураг

№ 055. 1925 оной мартын 8-ай
Флаг
Буряад-Монголой обкомай Харюусалгата секретарь РКП(б)/ВКП(б)
ноябриин 25 1924 оной — декабриин 6 1928 оной
Урид ажаллаһан хүн Василий Ильич Трубачеев
Халан абагша Михей Николаевич Ербанов
Түрэһэн үдэр 1896 оной январиин 5
һуурин Шибертуй, Балаганский уезд, Эрхүүгэй губерниин, Оросой Эзэнтэ гүрэнэй
Наһа бараһан үдэр 1981 оной январь,?
Москва, РСФСР, СССР
Нам ВКП(б)
Болбосорол Я. М. Свердловэй нэрэмжэтэ Коммунис ехэ һургуули,
Улаан профессурын дээдэ һургуули
Шагналнууд
орден Ленина орден Ленина
Ажалладаг газар ЦК КПСС-эй марксизм- ленинизмын дээдэ hургуули

Мария Михайловна Сахьянова (1896 оной январиин 5, Ородой эзэнтэ гүрэнэй Эрхүүгэй губерниин Балаганай аймагай Шибертэ тосхондо түрөө - 1981 оной январиин һарын 1-дэ, Москва, РСФСР-эй Москва хотодо наһа бараа) - 1924 оной декабриин 31-дэ РКП(б)-эй Буряад-Монголой АССР-эй хорооной секретаряар һунгагдаһан, энэ тушаалынь дэлхэйн нэгэдэхи эхэнэр - уласай хүтэлбэрилэгшэ болгоно, зүблэлтын намай ба гүрэнэй ажаябуулагша, Буряад Монголой АСССР-эй эмхидхэлгэ болон байгуулгада ехэхэн хубитаяа оруулһан, Зүблэлтэ намай ба засагай газарай нюур [1] , Буряад-Монголой АССР-эй бии бололгодо ба хүгжэлтэдэ ехэхэн хубитаяа оруулһан [2], СССР-эй ВПК(б)-гэй Түб хорооной дэргэдэхи намай хиналтын комиссиин эрхэтэ түлөөлэгшэ, Григорий Наумович Войтинскиин ударидалга доро Коминтернын түлөөлэгшэдэй Бээжэнэй бүлэгэй хабаадагша болоно.

Намтар

Бага наһан ба эдир наһан

Мария үгытэй гэр бүлэдэ түрэһэн юм. Үндэһэтэнэйнгөө талаар буряад яһатан[3][4][5]. Хоёр жэлэй һургуули, һүмын багшанарай һургуули дүүргээ. 1915 онһоо Петроград хотодо ажаһуужа, П.Ф.Лесгафтын нэрэмжэтэ эхэнэрнүүдэй дээдэ курснуудта сүлөө шагнагшаар һураа. Эхэнэрнүүдэй хүдэлөөн тухай монографиин автор А.А. Бартанова бэшэһэн байна: М.М. Сахьянова РСДРП(б)-гэй Петроградай эмхиин оюутадай фракциин ажалда, сүлэлгэдэ байһан зондо ба түрмэдэ һууһан зондо туһаламжа үзүүлхэ нэгэдэһэн оюутад болон ажалшадай Улаан Хэрээһэндэ хабаадалсаһан байна[6]. 1915 оной 9 һарада оюутадай марксист дүхэригтэ ороһон байна. [РКП(б)]]-эй гэшүүн 1916 онһоо [7].Санкт-Петербургын ажалшад болон Кронштадт хотын матросуудтай хамта Финляндиин станцида Владимир Ильич Ленинтэй уулзаһан[8]. Тэрэл жэлэйнгээ зун нютагаа бусаба. Эрхүү хотодо 1917 оной декабриин байлдаануудта хабаадаа. РКП(б)-гэй Эрхүүгэй хороондо хүдэлөө. Эрхүү хотодо 1918 оной эхеэр буряад коммунистнуудай түрүүшын большевиг бүлгэм байгуулаа[2].

1918 оной май hарада Тубсибириин эмхидхэлэй таhагта Буряад аймагуудта Зүблэлтэ засагые эмхидхэхэ талаар һалбариин даргаар томилогдоо. Тэрэл жэлэй зун Сибирьтэ Зүблэлтэ засагай саг зуурын унаһантай холбоотойгоор тэрэ нюуса түхэлөөр ажалаа ябуулжа байгаа. Тэрэ РКП(б)-гэй Алас Дурнын хорооной секретаряар һунгагдаһан, Коминтернын Алас Дурнын секретариадта хүдэлһэн байна.

Үүргэ Хитадта

Мария Сахьянова 1920 оной сентябрь һарада Коминтернын түлөөлэгшэ боложо, Хитад эльгээгдээ. Мария Александровна Трубачеевагай нэрэтэй үнэмшэлгэтэй, үнэн алдартанай 22 наһатайдаа, сентябриин 3-да Сахьянова (КВЖД) Хитадай Зүүн зүгэй түмэр замай Ородой холбооной бүһэһөө Харбинһаа Бээжэн руу мордобо.

Коминтернын даалгабаряар 1920-1921 онуудта Хитадта хубисхалай ажал ябуулдаг байгаа.

Шанхай хотодо түрүүшын коммунис дүхэриг байгуулһанай удаа Сахьянова 1921 оной март һарын 28-да Алас Дурнын Уласай дэбисхэр руу бусажа ерэбэ (долоон һарын «командировкоор», хари гүрэнэй «гэрлэлгын» удаа) Харбин болон КВЖД-эйн бүһэ нютагаар дамжан, апрель һарада тэрэ түрэл Эрхүү хотодо Коминтернын Алас Дурнын секретариадай монгол-түбэд шэглэлэй секретарь боложо ерээ[3].

Тиигээд Москва хотодо Я.М.Свердловэй нэрэмжэтэ Коммунис намай ехэ һургуулида һураа.

Болбосорол

Я. М. Свердловэй нэрэмжэтэ Коммунис намай ехэ һургуули, улаан профессурын дээдэ һургуули дүүргээ.

1930-аад онуудта |«Революция и национальности» гэһэн сэтгүүлэй хэблэлэй коллеги руу ороо.

Буряад-Монголой АССР

1923 оной декабрь һараһаа РКП(б)-гэй Буряадай обкомдо хүдэлөө. 1924 оной декабриин 31-дэ РКП(б)[9].

Москвада

Сахьянова 1929 онһоо Бүхэсоюзна коммунис намай (б) ЦК-гай аппарадта хүдэлөө. КПСС-эй Түбэй хиналтын комиссиин, СССР-эй Бүхэсоюзна коммунис намай (б) Түбэй хиналтын комиссиин гэшүүн (1927-1934), мүн КПСС-эй СССР-эй Түбэй хиналтын комиссиин (1934—1939) гэшүүн. 1936 ондо Кремльдэ Буряад-Монголой АССР-эй албан ёһоной делегациие утан абалганай эмхидхэгшэдэй нэгэн байгаа.

Чувашиин АССР-тэ

«Агууехэ айлган һүрдөөлгэн» гэжэ нэрэтэй СССР-эй улас түрын даралгын удаадахи шата 1937-1938 онуудта болоһон. Энэ үедэ «арадай дайсадта» харюу үгэхэ ябадалнууд боложо, урданай «мүлжөөгшэ» ангинуудай, хуушан «большевиг гвардиин», бүхыдөө Зүблэлтэ Холбооной, илангаяа Чувашиин сэхээтэн болон зүблэлтэ-намай түрүү олон түлөөлэгшэдые үнэн дээрээ усадхаһан байна. Улас дотор һүрөөтэй эгээл эршэм байдал 1937 ондо ерээ. 1937 оной июль һарада Бүхэсоюзна Коммунис намай (б) Политбюрогой шиидхэбэриин ёһоор, можын болон нютаг дэбисхэрэй хороонуудай бүхы секретарьнуудые табан хоногой туршада Бүхэсоюзна Коммунис Партиин Түб Хороондо (Б) коммунис намые баталалгын мэдүүлгэ үгэхэ тухай асуудал табигдаһан байгаа. "Тусхай тройканууд", мүн тиихэдэ нэгэдэхи ба СССР-эй Дотоодын хэрэгүүдэй арадай комиссар Н.И. Ежовай 1937 оной июлиин 30-най шууд захиралтаар Чувашиин АССР-эй түлөө хамалганда ороһон иимэ тоогой хүнүүдые баталаа: нэгэдэхи категорида 300 хүн, хоёрдохи категорида 1500 хүн. ОК ВКП(б)-гэй нэгэдэхи секретарь С.П.Петров, НКВД-гэй арадай комиссар А.М. Розанов, прокурор И.С. Елифанов гээд бүридэһэн"Тусхай тройка" ноябрь һара болотор 300 хүниие саазалжа түсэбые дүүргэһэн байгаа, гэбэшье Ежовай захиралтаар, энэнь декабриин эсэс болотор хэгдэхэ ёһотой байгаа бшуу. Чебоксарын НКВД 1937 оной нэгэ август харада 258 «гэрэлтэ ерээдүйн дайсадые» усадхаhан байна. Тэдэнһээ болон тойрогой тройкануудһаа холо бэшэ, Чебоксарын "тусхай тройкын" шиидхэбэринүүд 5, 7, 15, 20 ба тэрээнһээ дээшэ үдэрнүүдтэ бэелүүлэгдээ. Саазалалга В.И.Ленинэй урдан байһан музейн дорохи дабхарта үнгэргэгдөө.

Бүхэсоюзна коммунис намай (б) Түб хороон нютагай засагай байгууламжануудта “намай эдэй засагай” журам һэргээхэ хэрэгтэ туһалха эрхэтэй түлөөлэгшэдэй тусхай бүлэгүүдые эльгээхэ баатай болоо. Иимэ “миссионернууд” Чувашида 1936-1938 онуудта М.М. Сахьянова - Бүхэсоюзна Коммунис намай ЦК-һаа ба О.П.Мишаков - Бүхэсоюзна Ленинскэ Залуу Коммунис холбооной ЦК-гай инструктор гээд ерээ. Чувашиин комсомолой эмхиин хүтэлбэрилэгшэд Сталинай дарлалтануудай эрьюулдэг сахаригай түрүүшын сохилто абаһан байна.

1937 оной намар комсомолой 14-дэхи можын хуралдаан дээрэ О.П.Мишакова “комсомолой обкомой аппарадта дайсан бии” гэжэ тунхаглаа һэн. Тэрэнэй гуйлтаар хуралдаанда 7 хүн комсомолһоо шууд гаргагдаһан, 36 хүн түлөөлэгшын мандатһаа хасагдаһан, тэдэндэ улас түрын этигэлгүй байдал мэдүүлэгдэһэн байна[10].

Башкириин АССР-тэ

1936 оной декабриин 14-дэ Башкириин талаар НКВД-гэй захиргаанай даргаһаа «дээдэ нюуса» гэжэ ангилагдаһан мэдээсэл Бүхэсоюзна коммунис намай (б) Башкириин обкомой нэгэдэхи секретарь Я. Б.Быкинай Нуримановай аймагай багшанарай аттестациин үнэн байдал шалгажа байхадаа, Болбосоролой арадай комиссар Г.К.Давлетшин “антисоветскэ” багша Кильдебековэй гэртэнь хоноо, кулак гэжэ гэршэлэгдэһэн шажан үзэлтэнэй мулла эсэгын хүбүүн гээшэ, аттестациин һүүлээр арадай комиссарай ерэхэдэ, үдэшын хоолдо үдэр бүри архи уудаг байгаа, Г. К. Давлетшин багшанарай һамгадта аһалдан, бүри пистолетээр занаһан байна. Энэ данса бэшэг иимэ үгэнүүдээр түгэсэбэ: "Би танай анхаралда энээн тухай мэдээсэнэб. Минии талаһаа, бүхы хэлэгдэһэн үйлэнүүдые байра дээрэнь шалгаха хэрэгтэй гэжэ би этигэнэб." Обкомой харюу дары түргэн байгаа. Энэ хэрэгые 1937 оной январиин 3-да обкомой бюрогой гэшүүн Р.В.Абубакиров тэрэ нютаг ошожо, һуури дээрэнь шалгаһан байна. Юһэн хүнтэй хөөрэлдэжэ, бэшэмэл тайлбари абтаба. Гурбан үдэрэй туршада Г.К. Давлетшинэй Нуримановай аймагта байха үедэ 255 багша аттестатаци гаража, Кильдебековһээ гадуур, бүхы юумэн зүбөөр хэгдээ. Нарком нэгэ һүни Кильдебековэй байрада хонобо, тэрэнь ойлголсоогүй ушарһаа болоо, нүгөө хоёр һүни һургуулиин захиралай байрада хоноһон байгаа. Наркомой хабаадаһан архитай үдэшын хоол эмхидхэхэ баримтанууд баталагдаа, зүгөөр тэдэниие ууха хэрэгтэ тэрэнэй хабаадалга гансал юрын ёһын тэмдэг байгаа. Г.К.Давлетшинэй талаһаа багшанарай һамгадые доромжолһон, эмхи журамгүй ябадал болон бусад гэмтэ хэрэгүүдэй баримтанууд элирүүлэгдээгүй.

Удаань Сталинай нэрэ дээрэ ерэһэн Бүхэсоюзна коммунис намай (б) Башкир можын хорооной хариин ба дайсанай үзэгдэлнүүдтэ либерал бодолгын дутагдал тухай мэдүүлэлнүүдые шалгахын тулада М.М. Бүхэсоюзна Коммунис намай (б)-гэй ЦК-гай дэргэдэхи Коммунис намай гэшүүн М. М. Сахьянова Башкир АССР руу эльгээгдээ. 1937 оной сентябриин 7-11-нэй үдэрнүүдтэ Бүхэсоюзна коммунис намай (б) Уфа хотын хорооной 2-дохи пленум үнгэржэ, тэрэнэй тогтоолдо «Бүхэсоюзна коммунис намай (большевигүүдэй) обком ба хотын хороон энэ асуудалда зүбшөөгдэхэгүй үйлэ хэрэг харуулаа, арад зоной дайсад болохо троцкист-бухаринист ба националист бандануудые үндэһөөрнь усадхаха гэжэ шиидхэбэри онсо тэмдэглэгдээ. Бараг бүхы харюусалгатай намай ажалшадые өөрыгөө ташуурдахаһаа гадна, Башкириин КПН-эй намай комиссиин секретарь байһан И.И.Тимонин пленум дээрэ үгэ хэлэжэ, Сталинай «арадай дайсадые» элирүүлхэ тухай заабариие хангалтатай бэелүүлэгдээгүй гэжэ өөрыгөө шүүмжэлжэ, КПН-эй урид хүтэлбэрилжэ өөрынгөө бүлэгые бултыень һэжэрһэн хүдэлөөн тухай мэдээсээ[11].

Москвада

1951 онһоо наһанайнгаа амаралтада гаратараа 1956 болотор ЦК КПСС-эй марксизм-ленинизмын Дээдэ һургуулиин эрдэмэй мэргэжэлтэнээр ажаллаа.

"Чингисханай үри һадаһан" гэжэ фильм

Мария Сахьянова дэлхэйн мэдээжэ артист Валерий Иванович Инкижиновай "Потомок Чингисхана" гэжэ фильмын продюсер Александр Иванович Ошировта бэшэһэн бэшэг хадагалжа шадаа. 2019 ондо тэрэ бэшэгынь Улаан-Үдэ руу бусаа. "Тэрэ тэрэниие арадай дайсан гэжэ тоолоогүй, үгы һаа, үгы хэхэ байгаа, харин хойто үеынхидтэ сахижа шадаа. Эдэ онсо дабтагдашагүй баримта бэшэгүүдые хадагалан сахиһан Валентина Александровна Сахьяновада аргагүй ехэ баярые хүргэнэб", - гэжэ Лев Бардамов, галерейн эзэн баярые хүргэбэ.[12].

Шагналнууд ба зэргэнүүд

Соёлдо

1936 оной майн 18-да Улаан-Үдэ хотын ПВРЗ-эйн клуб-театр соо «Оюн Бэлиг» гэжэ буряадай түрүүшын большевиг М. Сахьяновада зорюулагдаһан Солбонэ Туяагай зүжэгэй премьерэ болоо. Буряадай гүрэнэй академическа Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын үндэһэн театр табяа [13]. Найруулан - табигша Мария Бадмаевна Шамбуева[14]

Дурасхаал

М. М. Сахьяновай нэрээр Улаан-Үдэ хотодо гудамжа нэрлэгдэнхэй (анхан- Фабричная уйлсэ)[15].

Түрэлхид

Наһанайнь нүхэр - Буряадай түрүүшын продюсер Александр Иванович Оширов[16]

Балерина Л. П. Сахьянова — М. М. Сахьяновагай түрэлэй басаган.

Ажаглалтанууд

  1. ↑ История Сибири (542)недоступная ссылка
  2. ↑ 1 2 История Бурятии XX века.. the original on 2011-11-12 2012-01-21 үдэртэ хандаһан.
  3. ↑ 1 2 «Башни мировой революции» Марии Сахьяновой. Часть I — Новости Монголии, Бурятии, Калмыкии, Тывы.
  4. ↑ НБ // «Башня мировой революции» Марии Сахьяновой.
  5. ↑ Сахьянова Мария — Soyol.ru — Культура и искусство Бурятии.
  6. ↑ Бартанова А.А. Женщины Советской Бурят-Монголии. — Улан-Удэ: БУРМОНГИЗ, 1952. — 120 с.
  7. ↑ СЛОВО ВЕТЕРАНОВ.
  8. ↑ Бартанова А.А. Славная дочь бурятского народа (о М.М. Сахьяновой) // Женщины Советской Бурятии. — 1969.
  9. ↑ Мария Михайловна Сахьянова // Бурят-Монгольская правда. № 055, 8 марта 1925 года, стр. 5
  10. ↑ Матюшин Петр Николаевич Репрессии в отношении партийных и советских работников в 30-е годы XX века (по архивным материалам Чувашской АССР) // Ученые записки Казанского университета. Серия Гуманитарные науки. — 2009. — В. 2-2. — Т. 151. — С. 168–174. — ISSN 2541-7738.
  11. ↑ Юрий Ергин. «…Я обязан умереть большевиком». О судьбе наркома просвещения БАССР Губая Киреевича Давлетшина..
  12. ↑ В Улан-Удэ вернулся личный архив Валерия Инкижинова.
  13. ↑ О постановке «Оюн Билик»//Бурят-Монгольская правда, № 116 (5895), 22 мая 1936, стр. 4
  14. ↑ В Бурятии собирают биографии выдающихся женщин // ARD : cfqn. — 2021.
  15. ↑ Постановление исполкома Улан-Удэнского горсовета народных депутатов от 19.08.1981 № 124
  16. ↑ ОШИРОВ Александр Иванович | ЦентрАзия.

Ссылкэнүүд

Ном зохёол

  • Курас, Л. В. М. М. Сахьянова, Э. -Д. Ринчино и монгольская революция 1921 г. // Власть. — 2010. — N 6. — С. 150—152.
  • Батуев, Б. Б. Мария Михайловна Сахьянова : страницы политической биографии // Вост.-Сиб. гос. ин-т культуры. Общественно-науч. центр «Сибирь». — Улан-Удэ, 1992.
  • Батуев, Бато Бадмаевич Воспоминания о М. М. Сахьяновой // Актуальные проблемы истории и культуры народов Азиатско-Тихоокеанского региона : материалы Международной научно-практической конференции, г. Улан-Удэ, 26 апреля 2005 г. — Улан-Удэ, 2005.
  • Бартанова, А. Партийный стаж — полвека : К 70-летию М. М. Сахьяновой // Байкал, 1966, № 1, стр. 122—123

Буряадай АССР-эй Засаг

"https://bxr.ruwiki.ru/w/index.php?title=Мария_Михайловна_Сахьянова&oldid=241721" хуудаһанһаа абтаһан