Йозеф Һайдн

Франц Йозеф Һайдн
Франц Йозеф Һайдн
	Franz Joseph Haydn
	1792 оной хүрэг
Ажал үйлэ:	хүгжэмэй зохёолшо
Түрэһэн үдэр:	1732 оной мартын 31[…]
Түрэһэн газар:	Рорау
Эрхэтэнэй харьяалал:	Арюун Ромын эзэнтэ гүрэн;
Наһа бараһан үдэр:	1809 оной майн 31[…] (77 наһатай)
Наһа бараһан газар:	Венэ
Гарай үзэг:

Франц Йозеф Һайдн (Рорау — 31.03.1809, симфони, квартет гэхэ мэтэ), дүрсэнүүд (сонатнын дүрсэ), дэбжэлтын заршамууд, оркестрын бүтэсэ бүрилдүүлээ. Арадай холбоонуудай үргэн байдад Һайднын хүгжэмэй онсо шанар байна. 104 симфонинууд, 83 квартедууд, 52 фортепианын сонатанууд, ораторинууд («Дэлхэйн бүтээлгэ», 1798; «Жэлэй уларил», 1801), 14 мессэнүүд, дууринууд гэхэ мэтэ.

Намтар

1732 оной 3 һарын 31-дэ Унгарай хилын ойролсоохи Доодо Австриин Рорау буусада Маттиас Һайднын (1699-1763) гэр бүлэдэ түрөө. Франц Йозефэй эсэгэ эхэ дуу хүгжэмдэ дуратай хүнүүд байһан болон хүбүүе уралигай абьяастай байхые мэдэржэ 1737 ондо найрал дуушан болгохоор Дунайдахи Һайнбург хото руу түрэлэйхидтөө һуулгахаар эльгээ һэн. Йозеф найрал дуу хүгжэмдэ һуралсаба. 1740 ондо Венын Гэгээн Стефанын найрал дуунай захирал Георг фон Рейттер бишыхан хүбүүнэй абьяасые оложо хараа. Ройттер хүбүүе өөрынгөө найрал дуунда абажа тэрэ юһэн жэлэй турша найрал дуунда өөрынгөө бага дүүтэй хамта дуулаа.

Багшаниинь тэрэниие хүгжүүлхээр хүнды хэсүү дуунуудые үгэжэ дадхаалга һурахыень баадхадаг байгаа. Найрал дуунда байхадаа Һайдн хотын сэнгүү баяр һайндэр, хурим найр, хүдөөлэлгэ ордоной хүлеэн абалтада дуулажа байгаа. 1749 ондо Йозефэй хоолой эбдэржэ тэрэ найрал дуунһаа үлдэгдөө һэн. Иигээд тэрэ арбан жэлэй турша амидархын эрхээр янза бүриин ажал хүдэлжэ байгаа. Тэрэ Италиин хүгжэмэй зохёолшо Никола Порпорын зараса хэжэ тэрээр хэшээл заалгажа байгаа. Һайдн өөрынгөө хүгжэмэй болбосоролые таһалхагүйн тулада Эммануил Бахай бүтээл, хүгжэмэй онол, зохёомжые шудалжа байгаа. Тэрэ утаһан хүгжэмдэ зорюулһан хоёр мессэ болохо Богони мессэ фа мажор болон мессэ соль мажорые бэшээ. 1749 ондо тэрэ Гэгээн Стефан собор сүмын найрал дуунһаа ябахын урда "Дохолон" нэрэтэй дуури бэшэһэн хэдышье һаа, мүнөө хүрэтэр хадагалагдан үлдөөгүй байна. 1755 онд тэрэ арбан оршом квартет, 1759 ондо түрүүшынхиеэ симфониие туурбяа. Карл фон Морцин гүнгэй ордоной найрал дуунай багша боложо өөрынгөө багахан оркестртоо зорюулжа түрүүшынхиеэ симфониие туурбяа. Гэбэшье удалгүй Морцин гүн санхүүгэй бэрхэшээлэй ушарһаа найрал дуугаа тарааба. 1760 ондо Һайдн Мария-Анна Келлертэй гэрлэбэ. Тэдэ хүүгэдтэй болохогүй байгаад залуу хүгжэмэй зохёолшо байнга гомдодог байгаа.

1761 ондо тэрэ Австриин хүсэрхэг нүлөө ехэтэй изгууртан Эстерхази түшэмэлэй ордондо найрал дуунай туһалха хэхэ болоһониинь тэрэнэй амидаралда эрьелтэ болобо. Тэрэнэй ажал үүргын хубаарида хүгжэм зохёохо, оркестр ударидаха, дууриин үедэ үсөөнхи хүгжэм бэлэдхэхэ ажалнууд багтажа байгаа. Тэрэ энэ ордондо бараг 30 жэл ажаллахадаа өөрын амидаралайнгаа диилэнхи бүтээлые эндэ туурбижа энэ үень тэрэнэй сэсэглэлгын үе болоһон байна. 1781 ондо тэрэ Венэдэ ерэһэн Моцарттай танилсажа нүхэрлөө. XVIII зуунда Итали, Германи, Австри, Франци зэргэ Европын уласуудта ябагдаһан хүгжэмэй шэнэ эршэтэй дабалгаань "Венын һунгадаг (классикын) һургуулиин" үндэһэ боложо Һайдн, Моцарт, Бетховен гэһэн гурбан ноён орьёл түлөөлэгшэ тоологдоно.

Бүтээлнүүд

Оркестрын тулада бүтээлнүүд

Файл:Joseph Haydn - Symphony no. 95. (BL Add MS 64935 f. 1v).jpg

95-дугаар симфониин гар бэшэг


	«Часууд» симфони
	noicon
Туһа

104 симфонинууд
1 соло -скрипкэ, -виолончель, -обой ба – фагот тулада Sinfonia Concertante
Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze, оркестрын хубилбари

Тайзанай тулада бүтээлнүүд

24 дууринууд:
- Ацис Галатея хоёр (1762, Hob.XXVIII:1)
- La Canterina (1766, Hob.XXVIII:2)
- Lo Speziale(1768, Hob.XXVIII:3)
- Le pescatrici (1769, Hob.XXVIII:4)
- L'Infedeltà Delusa (1773, Hob.XXVIII:5)
- L'Incontro improvviso (1775, Hob.XXVIII:6)
- Il Mondo della Luna (1777, Hob.XXVIII:7)
- La vera constanza (1777/78, Hob.XXVIII:8)
- L'Isola Disabitata (1779, Hob.XXVIII:9)
- La fedeltà premiata (1780, Hob.XXVIII:10)
- Orlando Paladino (1782, Hob.XXVIII:11)
- Armida (1784, Hob.XXVIII:12)
- L'Anima del Filosofo – Orfeo ed Euridice (1791, Hob.XVIII:13)

Сүмын хүгжэм

Die Jahrezeiten («Жэлэй уларил»)

14 мессэнүүд:
- Missa brevis (~1750, Hob.XXII:1)
- Rorate coeli desuper (~ 1750, Hob. XXII: 3)
- Missa in honorem Beatissimae Virginis Mariae, «Store orgelsolomesse» (1770, Hob.XXII:4)
- Missa Cellensis in honorem Beatissimae Virginis Mariae (1766, Hob.XXII:5)
- Missa Sancti Nicolai, «Nikolaimesse» (1772, Hob.XXII:6)
- Missa brevis Sancti Johannis de Deo, «Lille orgelsolomesse» (~1778, Hob.XXII:7)
- Missa Cellensis, «Mariazellermesse» (1782, Hob.XXII:8)
- Missa in tempore belli, «Paukenmesse» (1796, Hob.XXII:9)
- Missa Sancti Bernardi de Offida, «Heiligmesse» (1796, Hob.XXII:10)
- Missa in Angustiis, «Nelsonmesse» (1798, Hob.XXII:11)
- Theresienmesse (1799, Hob.XXII:12)
- Schöpfungsmesse (1801, Hob.XXII:13)
- Harmoniemesse (1802, Hob.XXII:14)

6 ораторинууд:
- Die Schöpfung
- Die Jahreszeiten
- Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze, оратори хубилбари
- Il ritorno di Tobia

Соло концертууд

Обой ба оркестрын тулада концерт C-Dur Hob VIIg:C1
2 эбэр концерт
1 орган концерт (орган гү, али клавесин)
11 фортепиано концерт
5 лирэ концерт
4 баритон концерт
1 бүреэ концерт
4 скрипкэ концерт
2 виолончель, C-Dur ба D-dur

Танхимай бүтээлнүүд

83 утаһан квартет
46 фортепиано квартет
21 утаһан трио
126 баритон трио

Фортепианын хүгжэм


	[[:Файл:\|62-дугаар фортепианын соната]]
	[[Файл:\|left\|180px\|noicon]] нэгэдэхи хэһэг
Туһа


	[[:Файл:\|62-дугаар фортепианын соната]]
	[[Файл:\|left\|180px\|noicon]] хоердохи хэһэг
Туһа


	40-дүгээр фортепианын соната
	noicon нэгэдэхи хэһэг
Туһа


	40-дүгээр фортепианын соната
	noicon хоердохи хэһэг
Туһа

52 фортепиано соната
фортепиано пьесэнүүд, капризууд ба фортепианын вариацинууд

↑ f. h. Joseph Haydn // Encyclopædia Britannica: dictionary of arts, sciences, and general literature — 9 — 1875. — Т. XI. — С. 538—541.
↑ W. H. Ha. Haydn, Franz Joseph (англ.) // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York City, Cambridge: University Press, 1911. — Vol. 13. — P. 109—111.
↑ Joseph Haydn // Encyclopædia Britannica (англ.)
↑ Joseph Haydn // Internet Broadway Database (англ.) — 2000.

[_4c1b9c97c1c7743c-1] f. h. Joseph Haydn // Encyclopædia Britannica: dictionary of arts, sciences, and general literature — 9 — 1875. — Т. XI. — С. 538—541.

[_5f883fe06fbc4826-2] W. H. Ha. Haydn, Franz Joseph (англ.) // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York City, Cambridge: University Press, 1911. — Vol. 13. — P. 109—111.

[_923140a5437f5caf-3] Joseph Haydn // Encyclopædia Britannica (англ.)

[_11cb8b6cfc539d7b-4] Joseph Haydn // Internet Broadway Database (англ.) — 2000.

[1]

[2]

[3]

[4]