Щелкунчик

Б.Н. Ельцинэй нэрэмжэтэ номой сангай дансанууд

Тус статья соо жасануудһаа дансанууд хэрэглэгдээ Б.Н. Ельцинэй нэрэмжэтэ Юрэнхылэгшын номой сангай

Подробнее

Щелкунчик
Санкт-Петербургын Мариинскэ театра 1892 оной декабриин 18-да болоһон баледэй түрүүшын харалга
Хүгжэмэй зохёолшо	Пётр Ильич Чайковский
Либрэттын зохёогшо	Мариус Иванович Петипа[d]
Сюжедэй эхин	Э. Т. А. Гофманай «Щелкунчик ба хулганын хаан (онтохон)» в переложении Александра Дюма (эсэгын) ондоогоор найруулга
Хореограф	Лев Иванов, Мариус Петипэй эхин зохёолгоор
Удаадахи найруулганууд	Лев Иванов, Александр Горский, Фёдор Лопухов, Василий Вайнонен, Юрий Григорович
Үйлэнүүдэй тоо	2
байгуулһан жэл	1892 он
Түрүүшын найруулга	1892 оной декабриин 18
Түрүүшын найруулгын газар	Санкт-Петербургын Мариинска театр
РУВИКИ.Медиа дахи Медиафайл

Эзэн хаанай Мариинскэ театрай найруулан табиһан «Щелкунчик» зүжэг, 1892: Марианна — Лидия Рубцова, Клара — Станислава Белинская, Фриц — Василий Стуколкин

П. И. Чайковскиин «Щелкунчик» баледтэ зорюулагдаһан Оросой хэлхеэ холбооной дүрбэн тэмдэгһээ бүридэһэн 1992 оной үлхөө

«Щелку́нчик» — 71-дэхи зохёол, Эрнст Теодор Амадей Гофманай «Щелкунчик ба Хулгана хаан» гэһэн онтохондо үндэһэлжэ, Мариус Петипын бэшэһэн либреттэдэ П. И. Чайковскиин зохёоһон хоёр үйлэтэй балет, зохёон найруулагша балетмейстер Лев Иванов.

Байгуулгын түүхэ

Александр Дюма-эсэгын шэнээр найруулан бэшэһэн онтохон ба «Щелкунчигай түүхэ» гэһэн гаршагтайгаар тэрэл жэлдэ хэблэгдэһэн найруулга либреттын үндэһэ һуури боложо үгөө (театрай нэбтэрхэй толи алдуутайгаар Дюма-хүбүүень онтохониие ондоогоор бүтээһэн зохёогшо гэжэ нэрлэнэ). Онтохоной гол үйлэ удхань орхигдоошье һаа, Дюмагай оршуулга анханай эхэ бэшэгһээ илгаатай, шэнээр, ондоогоор бэшэгдэһэн байха юм. Гофманай онтохоной гол удхын зарим тэды хубинуудай хубилгагдаһанһаа боложо, либреттын гол удхын һанал үлүү тэгшэрһэн, үльгэрэй-һүлдэтэ тэмдэгэй янзатай боложо үзэгдэнэ.

Лев Ивановой найруулһан баледэй түрүүшын харалга 1892 оной декабриин 18-да Санкт-Петербургын Мариинскэ театрта Чайковскиин «Иоланта» оперотой нэгэ үдэшэ болоһон юм. Риккардо Дриго түрүүшын харалгын хүгжэмынь ударидаа, тайзанай заһал М. Бочаров ба К. Иванова гэгшэд зохёон табяа, Оросой Эзэн хаанта гүрэнэй театрнуудай захирал Иван Всеволожскиин болон Евгений Пономарёвай зурамал хэбүүдээр хубсаһа хунар оёгдоо. Гол дүрэнүүдые харуулан гүйсэдхөө гэбэл: Щелкунчик – Сергей Легат, тобшо шэхэрэй шэдитэ хүүхэн – Антониетта Дель-Эра, Коклюш хаан тайжа – Павел Гердт, Дроссельмейер – Тимофей Стуколкин, аша басаган Марианна – Лидия Рубцова. Кларын ба Фрицын дүрэнүүдые үхибүүд, Санкт-Петербургын театрай һургуулиин бага ангиин оюутад Станислава Белинская ба Василий Стуколкин (хоюулаа 7 жэлэй үнгэрһэн хойно, 1899 ондо һургуулияа дүүргэжэ гараһан), гүйсэдхөө.

«Щелкунчик» гэһэн баледһээ фортепиано дээрэ дүрбэн гараар наадаха сюитэ А. С. Аренскиин бүтээһэн ондоогоор найруулга тэрэл 1892 ондо хэбэлгдэһэн юм, хоёр жэлэй үнгэрһэнэй хойно энэл баледэй бүхы партитурын ондоогоор найруулга хэблэгдээ.

Баледэй гол удха болон тэрээн дотор хэрэглэгдэһэн дүрэнүүдые Чайковскиин дүтын түрэлнүүд болохо Давыдовтанай гэр бүлын ажабайдалай үйлэ хэрэгүүд болон зан абаритай холбохо һэдэлгэнүүдые шэнжэлэгшэд хэһэн байна. Нэн түрүүн хүгжэм зохёогшын эгэшэ Александра ба тэрэнэй үхибүүд Владимир Давыдов ба Татьяна Давыдова гэгшэдтэй. Балет шүүмжэлэгшэ Павел Ященковой бодолоор Давыдовтанай угай бууса газар Каменка «хүгжэм зохёогшын ухаан бодолдо хүүгэдэй дэгэд хооһон амтатай хаанта улас Конфитюренбург боложо хубилһан, тэндэ угай бууса газарай эзэн эхэнэр, хүгжэм зохёогшын эгэшэ Александра Ильинична уужам сэдьхэлтэй хатан, тэрээнһээ табан жэлэй урда тээ наһа бараһан тэрэнэй басаган Татьяна — Клара болоо, Боб „онгон“... „хаанай дуратай хүбүүн“» болоно. «„Щелкунчик“... соохи гол дүрэнүүдэй тудаһан Конфитюренбургын хаанта улас... ямар бэ даа нэгэ ухаа манаруулдаг бодосой хии үзэгдэл шэнги хараатай», энэ хадаа тэрэнэй хараа бодолоор Давыдовтанай гэр бүлын морфиндо дуратай байһантай холбоотой. «Хаанай хүбүүн Щелкунчик, удаадахи „Унташаһан һайхан эхэнэр“ соохи Дезире (энэнь оршуулхада «хүсэһэн» гэһэн удхатай) шэнги», энэ хуу үнөөхил - эгээл дуратай, ехээр хүлеэлгэһэн аша хүбүүн».

П. И. Чайковскиин һүүлшын зохёолнуудай дунда «Щелкунчик» онсо һуури эзэлнэ: тэрэ хадаа баледэй уран зохёолой заншалһаа хажуу тээхэнэ, тэрээн доторхи хүгжэмтэ дүрэнүүд шэнэ аргаар зохёогдонхой. Балет дотор анха түрүүшынхиеэ хүгжэм зохёогшын гуйлтаар Парижһаа захижа асаруулһан хүгжэмэй зэмсэг болохо челеста абяа гараа. «Щелкунчигай» хүгжэмые «баледтэ таарама бэшэ үлүү бодолтой ба зүрхэ сэдьхэл доһолгомо» гэжэ нэрлэдэг.

Наадаха нюурнууд

Элдэб ондоо хэблэлнүүдтэ гол дүрын нэрэ ондо ондоогоор бэшэгдэһэн: Клара ба Мари. Гофманай анханайнь эхэ ном дотор гол дүрэнь Мари гэжэ нэрэтэй, харин Клара Мариин эгээл дуратай хүүхэлдэй болоно. Орос гүрэндэ Дэлхэйн нэгэдэхи дайнай эхилхэдэ (1914 он), эсэгэ ороншо мэдэрэлэй дээшэлхэдэ, баледэй гол удха ород болгогдожо, гол дүрэнь Маша гэжэ нэрэтэй болоһон. Гэбэшье, Фрицэй нэрэ һэлгэгдээгүй, юундэб гэхэдэ, тэрэ муу дүрэ ха юм. Энэ заншал мүнөөшье үргэлжэлһөөр гээд тэмдэглэлтэй.

	Чайковский - Вариация Маши
Туһа

• Штальбаум
• Тэрэнэй һамган

Тэдэнэй үхибүүд:

• Мари (Маша, заримдаа — Клара), хаан хүүхэн
• Фриц (Миша)

• Марианна, аша басаган
• Һургамаршан
• Дроссельмейер
• Щелкунчик, хаан тайжа
• Тобшо шэхэрэй шэдитэ хүүхэн
• Коклюш хаан тайжа
• Хүүхэлдэй
• Паяц (энеэдэ гаргадаг, һариганадаг хүн)
• Хулганын хаан
• Кордебалет: айлшад, түрэлхид, барлагууд, багууд, хяанууд, сэсэгүүд, нааданхайнууд, бишыхан сэрэгшэд г.м.

Либрэттэ

Оролтотой хоёр үйлэтэй балет

Рождествогой үмэнэ айлшад доктор Штальбаумай гэртэ сугларжа эхилнэ. Хүүхэлдэйнүүдые тэбэриһэн басагад, һэлмэ бариһан хүбүүд ехэшүүлтэй хамта ябана.

I үйлэ

Доктор Штальбаумай үхибүүд Мари ба Фриц хоёр бэлэгүүдээ тэсэжэ ядан хүлеэнэд. Айлшадай һүүлшынхинь - Дроссельмейер. Тэрэнэй нааданхайнуудые амидыруулдаг шадабаринь үхибүүдые гансашье хүхеэнэ бэшэ, мүн лэ айлгана. Дроссельмейер багаа тайлажа, нюураа харуулна. Мари Фриц хоёр хэрээһэ зүүлгэһэн дуратай эсэгэеэ танинад. Мари хүүхэлдэйнүүдээрээ наадахаяа һанана, теэд тэдэнэй булта хуряагданхай тухайнь голхорон мэдэнэ.

Басаганай һанаа амаруулхын тула хэрээһэ зүүлгэһэн эсэгэнь тэрээндэ Щелкунчигые бэлэглэнэ. Хүүхэлдэйн жэгтэй шарай тэрэниие энеэдыень хүргэнэ. Фриц гэнтэ хүүхэлдэйе эбдэнэ, тэрэнь Мариие голхоруулна. Дуратай болоһон хүүхэлдэйгээ тэрэ орон соо хэбтүүлжэ унтуулна. Фриц нүхэдтэеэ хулганаануудай багуудые үмдөөд, Мариие шогложо эхилнэ. Һайндэр дүүрэжэ, айлшад заншалта Гроссфатер хатар хатараад, гэр гэртээ булта таранад. Һүни болоно, хасуури модоной байһан таһалга һарын гэрэлээр дүүрэнэ.

Мари бусажа ерээд, Щелкунчикые тэбэринэ. Гэнтэ Дроссельмейер бии болоно, теэд мүнөө тэрэ хэрээһэ зүүлгэһэн эсэгэнь бэшэ, харин һайн шэдитэн. Тэрэнэй гараа даллахадань, таһалга соохи бүхы юумэн хубилжа эхилнэ: хананууд задарна, хасуури модон ургажа эхилнэ, тэрэниие шэмэглэһэн нааданхайнуудынь амидыраад, бишыхан сэрэгшэд болошоно. Гэнтэ Хулганын хаанай ударидалга доро хулганаанууд бии болоно. Зоригтой Щелкунчик бишыхан сэрэгшэдые байлдаан руу дахуулан ошоно.

Щелкунчик ба Хулганын хаан үхэлэй байлдаанда уулзана. Мари хулганаануудай сэрэг бишыхан сэрэгшэдэй сэрэгһээ булюу тоотой гэжэ харана. Тэрэ сэдьхэлээ тон ехээр хёморон гашуудажа, гуталаа тайлаад, бүхы хүсэ шадалаа гарган Хулганын хаан руу шэдэнэ. Тэрэ айгаад, сэрэгээ дахуулан зугадажа үгы болоно. Бишыхан сэрэгшэдэй сэрэг байлдаагаа илана. Тэдэнэр Мариие мүр дээрээ үргөөд Щелкунчигта һүр жабхалантайгаар абаашана. Гэнтэ Щелкунчигай шарай хубилжа эхилнэ. Тэрэ сэбэр һайхан хаан тайжа болошоно. Мари амидырһан хүүхэлдэйнүүдтэй одо мүшэдтэй огторгой доро гайхалтай һайхан хасуури модоной хажууда зогсоно. Тойроод саһаханууд эрьелдэн ниидэнэ.

II үйлэ

Мари хаан тайжа хоёр мүшэтэ огторгойн һайханиие гоёшоон харанад, хулганаануудай добтолһон тухай, хаан тайжын тэдэниие диилэһэн тухай һананад. Булта хатаржа, хүхижэ, хулганаануудай сэрэгые илажа гараһандаа баярлажа байнад. Испан, араб, хитад, ород хүүхэлдэйнүүд ами наһыень абарһан Мариида баярые хүргэнэ. Шэдитэ хүүхэд ба хяанууд тойроод хатарна. Дроссельмейер бии боложо, бүхы юумые дахинаа хубилгана. Бултадаа Мари хаан тайжа хоёрой хуримда бэлдэжэ байнад. Мари Щелкунчигаа гартаа тэбэриһэн шэгтээ һэринэ.

Ехэ театрта «Щелкунчик» гэжэ баледэй найруулга. Е. Фетисовагай гэрэл зураг

Тайлбарилганууд

Рудольф Нуреевай зохёоһон баледэй фрейдис янза гэжэ бии. Тэрэнэй ёһоор, хаан тайжатай хатарһанайнгаа һүүлдэ Мариин һэрихэдэ, Щелкунчигынь залуу болошоһон Дроссельмейер байна.

Мэтью Борной табиһан энэл зүжэгтэ Клара — хайрата Щелкунчигайнгаа хажууда байжа шадахагүйдөө зобошоһон, үгытэй үншэн басаган, Щелкунчигай ондоо эхэнэртэй хатархые хажуу тээһээ хаража зогсоно. Морис Бежарай зохёоһон энэл баледэй янза соо хахасалга гэһэн сэдэбтэ онсо анхарал хандуулһаниие баһа ажаглахаар, тэндэ гол дүрэнь - эхэеэ эртэ алдаһан Бим гэжэ хүбүүн.

Хүгжэмэй драматурги ба либрэттэ хоёрой хоорондохи тэнсүүри

Гэнтэ хахир шангаар гашуудалтай хэһэгэй дуулдабашье, харин «хос хатаршадай юрын заншаһан нэгэ жэгдэ дабтаса соогоо эрьелдэжэл байдаг» хоёрдохи актһаа вальсын хүгжэмэй сэдьхэлэй байдалай хубилалтые хатар зохёон табигшад заншалта ёһоороо анхарангүй орхидог.

Баледэй бүрилдэл

Бүрилдэл:

1. Увертюра
2. Нэгэдэхи үйлэ
   1. 1-дэхи үзэгдэл.
      1. Хасуури модо шэмэглэлгэ ба гэрэлтүүлгэ
      2. Марш (хүгжэм)
      3. Үхибүүдэй гүйлдөөн ба гэртэхинэй гаралга
      4. Хатарнуудтай үзэгдэл
         1. Дроссельмейерэй гаралга
         2. Хүдэлдэг оньһотой хүүхэлдээнүүдэй мазурка хатар
         3. Ороолоной шэнжэтэй хатар
      5. Тайзан ба Гросфатер
         1. Хүүхэлдэй Щелкунчигай бии бололго
         2. Щелкунчигай полька хатар
         3. Мариин үлгын дуун ба Фрицэй нааданууд
         4. Гэртэхинэй ба айлшадай хатар (Гросфатер)
      6. Тайзан (Мари ба Щелкунчик)
         1. Үлгын дуун
         2. Хүүгэдэй таһалгын хубилалта
         3. Хасууриин ургалга
      7. Хулганаануудай бии бололго ба тулалдаан
   2. 2-дохи үзэгдэл.
      1. Хасууриита ой үбэлдөө
      2. Абаахай саһанай вальс (саһахануудай хатар)
3. Хоёрдохи үйлэ.
   1. Амтатайн ордон Конфитюренбург
   2. Мари ба Щелкунчик хоёрой ерэлгэ
   3. Дивертисмент
      1. Шоколад (испан хатар)
      2. Кофе (араб хатар)
      3. Сай (хитад хатар)
      4. Трепак (ород танец; хатуу шэхэрэй тулгуур)
      5. Адуушадай хатар (даниин марципан)
      6. Гигонь (Жигонь) абгай эжы ба һариганаашад
   4. Сэсэгүүдэй вальс
   5. Па-де-де
      1. Тобшо шэхэрэй шэдитэ хүүхэн ба Оршад хаан тайжа
      2. I зохёол: тарантелла хатар
      3. II зохёол: Тобшо шэхэрэй шэдитэ хүүхэнэй хатар
      4. Кода
   6. Түгэсхэлэй вальс
   7. Апофеоз

Зэмсэгүүд

• Модоор хэгдэһэн үлеэбэри зэмсэгүүд:
  • 3 лимбэ (3-дахи лимбэ = пикколо - лимбэ);
  • 2 гобой;
  • 1 англиин жэмбүүр;
  • 2 кларнет;
  • 1 бас-кларнет;
  • 2 фагот.
• Зэдээр хэгдэһэн үлеэбэри зэмсэгүүд:
  • 4 валторно;
  • 2 нарин бүреэ;
  • 2 тенор-тромбон;
  • 1 бас-тромбон;
  • 1 туба.
• Хүгжэмэй нэрьедэг зэмсэгүүд:
  • хос хэнгэрэгүүд;
  • бага барабан;
  • табаг (хүгжэмэй зэмсэг);
  • томо барабан;
  • гурбалжан (хүгжэмэй зэмсэг);
  • хэсэ;
  • ташагануур хуруубшанууд;
  • там-там;
  • хонхонууд;
  • «нааданхай зэмсэгүүд» (жэшээнь, эшхэрхэ-хүхы).
• челестэ;
• 2 арфа;
• Хүүгэдэй хоор
• Хүгжэмэй хүбшэргэйтэ зэмсэгүүд:
  • I хилгааһан хуур;
  • II хилгааһан хуурнууд;
  • альтанууд;
  • виолончельнууд;
  • контрабасууд.

Удха шанар ехэтэйгээр Оросто табигдаһан ушарнууд

Мариинска театр

• 1892 оной декабриин 18-да — түрүүшын харалга:
  • Балетмейстер: Лев Иванов
  • Хүгжэм ударидагша: Рикардо Дриго
  • Уран зураашад: М. Бочаров ба К. Иванов
  • Хубсаһа даагшад: Иван Всеволожский ба Евгений Пономарёв;
  • Мари — Станислава Белинская
  • Фриц — Василий Стуколкин
  • Щелкунчик — Сергей Легат
  • Тобшо шэхэрэй шэдитэ хүүхэн — Антониетта Дель-Эра
  • Коклюш хаан тайжа — Павел Гердт
  • Дроссельмейер — Тимофей Стуколкин
  • Энеэдэ наада гаргадаг хүн — Александр Ширяев
  • Марианна — Лидия Рубцова
• 1923 ондо — тайзанай тэрэл заһал соонь Лев Ивановой дахинаа найруулһан зүжэг; балетмейстернууд Фёдор Лопухов ба Александр Ширяев, хүгжэм ударидагша Александр Гаук; Тобшо шэхэрэй шэдитэ хүүхэн — Елизавета Гердт, Коклюш хаан тайжа — Михаил Дудко, Дроссельмейер — Николай Солянников.
• 1929 ондо— шэнэ найруулга; балетмейстер - Фёдор Лопухов, хүгжэм ударидагша - Александр Гаук, уран зурааша - Владимир Дмитриев; Маша — Ольга Мунгалова, Щелкунчик — Пётр Гусев, Дроссельмейер — Леонид Леонтьев.
• 1934 ондо— балетмейстер - Василий Вайнонен, хүгжэм ударидагша - Евгений Мравинский, уран зурааша - Иван Селезнёв; Маша — Галина Уланова, Щелкунчик-хаан тайжа — Константин Сергеев.
• 2001 ондо — балетмейстер — Симонов Кирилл, хүгжэмэй хүтэлбэрилэгшэ — Валерий Гергиев, тайзанай заһал, хубсаһан, либрэттэ, зүжэгэй найруулга  — Михаил Шемякин. Маша — Наталья Сологуб, Щелкунчик-хаан тайжа — Александр Сергеев, Андриан Фадеев, Дроссельмейер — Антон Адасинский.

Ехэ театр

• 1919 ондо— балетмейстер - Александр Горский, хүгжэм ударидагша - Н. А. Фёдоров, уран зурааша - Константин Коровин; Клара — Валентина Кудрявцева, Фриц — Шокоров 2-дохи, Щелкунчик-хаан тайжа — Ефим Ефимов, Дроссельмейер — Алексей Булгаков. Зүжэгэй энэ найруулгада тайзан кофе уудаг айхабтар томо аяга табагуудаар заһагдаһан шэрээ шэнгеэр танилсуулагдаа, тэрээн сооһоо хатаршад гаража ерэдэг байба.
• 1932 ондо — ГАБТ-ын дэргэдэхи баледэй техникумэй тоглолто; балетмейстер Л. И. Иванов, шэнээр заһалга Александр Чекрыгин ба Александр Монахов, хүгжэм ударидагша Юрий Файер, уран зурааша Панфилов; Клара — Евгения Фарманянц, Щелкунчик — Юрий Папко, Фриц — Ю. Гербер, Дроссельмейер — Александр Чекрыгин, тобшо шэхэрэй шэдитэ хүүхэн — Ольга Лепешинская]].
• 1939 ондо — балетмейстер - В. И. Вайнонен, хүгжэм ударидагша - Юрий Файер, уран зурааша - Владимир Дмитриев; Маша — Марина Семёнова, Щелкунчик — Алексей Ермолаев, Дроссельмейер — Владимир Рябцев.
• 1966 оной мартын 12 — шэнээр зохёон табилга; балетмейстер - Юрий Григорович, хүгжэм ударидагша - Геннадий Рождественский, уран зурааша - Симон Вирсаладзе; Маша — Екатерина Максимова, Щелкунчик-хаан тайжа — Владимир Васильев, Дроссельмейер — Владимир Левашев, Хулганын хаан — Герман Ситников, Щелкунчик-хүүхэлдэй — Елена Ватуля, Франциин хүүхэлдэй — Татьяна Попко.

Мэдээжэ аудиобуулгабаринууд

• 1960 ондо — хүгжэм ударидагша Геннадий Рождественский, СССР-эй Ехэ театрай оркестр ба хүүгэдэй хоор.

[Д 06583-6; С 06977-80; СМ 0169-72; MEL CD 1000665]

• 1986 ондо — хүгжэм ударидагша Владимир Федосеев, хүүгэдэй хүгжэмэй «Весна» хоорой һургуули, Түбэй телевидениин ба Бүхэсоюзна радиогой Ехэ симфоническа оркестр.

[А10 00347 005]

• 1988 ондо— хүгжэм ударидагша - Евгений Светланов, хүүгэдэй хүгжэмэй «Весна» хоорой һургуули, Оросой ГАСО.

[А10 00605-8; MEL CD 1000409]

Ажаглалтанууд

Ном зохёол

• Васильев И. В., Краснова Л. Е. Методология исследования хореографических трактовок литературного произведения Э.Т.А. Гофмана "Щелкунчик и мышиный король" на балетной сцене в конце XX - начале XXI столетий // Вестник Академии русского балета им. А. Я. Вагановой. — 2024. — № 1 (90).
• Гендова Марья Юрьевна Балет «Щелкунчик» — нетривиальный способ знакомства с бытовой Рождественской культурой России второй половины XIX века // Вестник Саратовской консерватории. Вопросы искусствознания. — 2019. — № 4.
• Рыжкова А. С. Балет Московского хореографического училища "Щелкунчик" П. И. Чайковского (1950 год) // Театр. Живопись. Кино. Музыка. — 2013. — № 2.
• Слонимский, Ю. И. Щелкунчик: [балет в 3-х действиях и 7 картинах] / Ю. Слонимский; музыка П. И. Чайковского ; Ленингр. Государст. академ. театр оперы и балета; [марка театра на обложке работы художника Л. С. Хижинского]. — 2-е издание. — Ленинград : издание Лен. Гос. Акад. театра оперы и балета, 1934.
• Юлия Яковлева. Глава 5. Рождение театра. // Создатели и зрители. Русские балеты эпохи шедевров. — М.: Новое литературное обозрение (издательство), 2017. — С. 143—149. — ISBN 978-5-4448-0689-0

Ссылкэнүүд

• Чайковский, Пётр Ильич // Театральная энциклопедия / гл. ред. П. А. Марков. — М.: Советская энциклопедия, 1967. — Т. 5. Табакова — Яшугин. — 38 000 экз.
• балет «Щелкунчик» Театра Санкт-Петербургской консерватории на сцене Михайловского театра на телеканале «Искусство ТВ»
• Щелкунчик — либретто и фотографии балета в постановке Театра классического балета п/р Н. Касаткиной и В. Василёва
• ЩЕЛКУНЧИК. Либретто
• Tchaikovsky Research
• The Nutcracker ballet
• Скворцова И. А. Балет П. И. Чайковского «Щелкунчик»: опыт характеристики // Учебное пособие. — М.: Научно-издательский центр «Московская консерватория», 2011. — 68 с. ISBN 978-5-89598-264-8