Витязь
В. М. Васнецовай зураг. 1882 он
Ви́тязь — эрэлхэг зоригтой сэрэгшэ, Урданай Оросой баатар [1].
Витязьнүүд сэрэгэй даргын ба тайжынбаатарнуудтай адлирхуу гэжэ хэлэхээр. Витязьнүүд ехэнхидээ үндэр түрэлтэй уг изагууртанһаа гарбалтай байһан. Тэдэ сэрэгэй алба хааһанайнгаа түлөө салин хүлһэ абадаг байгаа[3]. Тэдэнэр сэрэгээр добтололгодо ошохо, дайсанай добтололгоһоо хилэеэ хамгаалха, аралжаа наймаа хэхэ, газарай ажахы эрхилхэ, мүн тиихэдэ Урданай Оросой гүрэн түрын ажабайдалда хабаадаг байһан байна. Дундада зуунай үеын гүрэн түрын олониитын ажабайдалда витязьнүүд шухала үүргэ дүүргэдэг байгаа бшуу. Тэдэ хадаа баатарнуудай нэрэ хүндэлэлэй ба эрэлхэг зоригой һүлдэ тэмдэг харуулдаг һэн.[4]. Түрэлхиин гайхамшаг шадалтай баатарнуудта орходоо, витязьнүүд гүрэн түрын албанда байһан дүй дүршэлтэй, мэргэжэлтэ сэрэгшэд. Витязиин дүрые хараха болоо һаа, тэрэ хадаа үндэр, шанга бэетэй, шадамар бэрхэ сэрэгшэ, сэрэгэй хэрэгтэ урагшатай, дайшалхы урлал хүсэд дүүрэн шудалһан хүн болоно.[5]. Урданай Оросой витязьнүүдэй шадал, габьяата зориг, байлдаануудта харуулһан баатаршалганууд тухайнь арадай аман зохёол, онтохонууд, түүхэтэ бэшэгүүд соо хэлэгдэнэ.[3].
Үгын анханай түхэл ба удха
Үгын уг гарбал шэнжэлһэн Фасмерай толиин ёһоор, «витязь» гэжэ үгэ урданай норвег vikingr үгэһөө гарана.[6]. Харин мүнөө үеын эрдэм шэнжэлэгшэд энэ һанамжада ехэ һэжэггүйгөөр хандадаг.[7][8].
Гэхэтэй хамта, «витязь» хадаа ниитэ славян үгэ гэжэ Фасмер заана. Скандинав хэлэнһээ энэ үгэ абтаһан гэжэ багсаамжые тус һанамжань орёо болгоно. Тэрээнһээ гадуур, -ing гэжэ скандинав суффикс урданай ород хэлэндэ дамжуулагдахадаа, -язь гээд бэшэ, харин -яг гээд ороно: vaering — варяг, kulfing — колбяг. Урданай ород хэлэнэй түхэл байгууламжын дүримөөр «З» суффикс гансал олоной тоодо хэрэглэгдэхын тула бии болоо: варяг — варязи, ятвяг — ятвязи ба печенег — печенези гэһэнтэй адли. Энээнһээ уламжалан, скандинав үгэһөө ороходоо, viking «викяг» гү, али k/t абяануудай һэлгэсэлдэлгын ёһоор үгэ дүримөөрөө "витяг" болохо байгаа, яагаадшье «витязь» болохо ёһогүй байгаа[6].
Он жэл дараалһан болон абяанайнуудай бии бололгын шалтагаанууд дээрэ үндэһэлжэ, поляк-чех-лужицын А. Брюкнер, К. Махек ба Х. Шустер-Шевц гэһэн эрдэм шэнжэлэгшэд энэ үгые анханай славян үгэ гэжэ тоолонод. Эдэнэр «витязь» *vitь — «олзо, эдишэ» («добыча, трофей»), Шаблон:Lang-cu — «ашаг үрэ, олзо оршо, хонжоо, нэмэлгэ» («польза, выгода, прибыль, барыш»)[9] «моритой сэрэгшэ» («конный воин») гэжэ урданай славян үгын тэмдэглэлгэһээ гаргана.
Үшөө нэгэ һанамжаар, «витязь» прусс «витингас» - суутай морито сэрэгшэ, баатар («знатный конный воин, рыцарь») гэһэн үгэһөө гарбалтай. Зэргэсүүлгын тула: литов хэлэндэ «витис» — суутай морито сэрэгшэ, баатар («знатный конный воин, рыцарь») гэжэ таараһан үгэ байна. «К» бэшэ «т» үзэгэй бии болоһониие энэ үгын анханай түхэл яаха аргагүй һайнаар ойлгуулжа үгэнэ[10].
Анха түрүүшынхиеэ «витязь» гэһэн үгэ 1460-аад онуудаар Переяславлиин он жэлэй намтарнуудСаг үеын онуудай туужын» интерполяцида дайралдана.
Оросой он жэлэй намтарта тус нэрэ томьёогой хэрэглэгдэдэг байһые ород хэлэнэй XI–XVII зуун жэлнүүдэй толи заана, тодорхойлбол, Переяславлиин он жэлэй намтар дотор - «тайжын сэрэгэй, хаанай харуулай сэрэгшэ» гэһэн удхаар тэрэ үгтэнхэй. XV–XVII зуун жэлнүүдтэ рыцарь баатарнуудта зорюулагдаһан зохёолнуудые оршуулхада, «эрэлхэг сэрэгшэ, баатар» гэһэн удхаар энэ үгэ хэрэглэгдэнэ.П. Я. Черных тодорхойлно. Харин В. Д. Кузьмина энэ үгэ «зоригтой» гэһэн юумэнэй нэрые һэлгэнэ гэжэ заана. XV зуун жэлдэ энэ үгые гээл элбэгээр ном бэшэгшэ Ефросин Белозерский[11] хэрэглэдэг байһан гээд мүн лэ адаглахаар.
«Илагша, зоригтой хүн, рыцарь, баатар» гэһэн удхатайгаар энэ үгэ ород арадай онтохонууд соо эгээл олоор хэрэглэгдэнэ гээд Брокгауз болон Ефроной нэбтэрхэй толи мэдээсэнэ.Ород хэлэнэй үндэһэтэнэй корпус дотор энэ үгын эгээл элбэгээр хэрэглэгдэдэг байһан үе саг XIX зуун жэлэй эхин багаар бүридхэн дансалагданхай. Энэ хаһа сагаараа А. С. Пушкин ба М. Ю. Лермонтовэй[13] зохёохы ажаябуулгын үетэй тааралдана.
Соёлдо
- «Игориин сэрэг тухай үгэ» («Слово о полку Игореве») поэмэ
- «Барай арһа хэдэрһэн витязь» («Витязь в тигровой шкуре») Шота Руставелиин поэмэ
- Александр Пушкинай «Руслан ба Людмила» («Руслан и Людмила») поэмэ
- Виктор Васнецовай «Игорь Святославичай половецүүдтэй ехэ тулалдаанай удаа» («После побоища Игоря Святославича с половцами») (1880), «Харгын бэлшэртэ байһан витязь» («Витязь на распутье») (1882) зурагууд
Үшөө тиихэдэ харагты
- Баатарнууд
- Кмет
- Викинг
Литература
- Бобров А. Г. Существовал ли Мусин-Пушкинский сборник со «Словом о полку Игореве»? (об одном заблуждении Эдварда Кинана) // Studia Slavica et Balcanica Petropolitana. — 2007. — № 1/2. — С. 39–51.
- Ларионов В. От царской Скифии к Святой Руси. — М.: Яуза : Эксмо, 2005. — 640 с. — ISBN 5-699-10154-3
- Федченко О. Д. Тризна: этимология термина // Гуманитарные исследования. История и филология. — 2023. — № 9. — С. 7–14. — doi:10.24412/2713-0231-2023-9-007-014
- Шустер-Шевц Х. Древнейший слой славянских социально-экономических и общественно-институциональных терминов и их судьба в сербо-лужицком языке // Этимология. — М.: Наука, 1986. — С. 224–239.
Ажаглалта
- ↑ Витязь // Большой толковый словарь русского языка / гл. ред. С. А. Кузнецов. — СПб.: Норинт, 1998.
- ↑ 2,0 2,1 Витязь // Словарь русского языка XI–XVII вв.. — М.: Академия наук СССР, 1975. — С. 194. Архивировано из первоисточника 15 апрель 2021.
- ↑ 3,0 3,1 Андрей Прохоров. Витязи Руси. art-prokhorov.com.
- ↑ Русские витязи древней Руси. rebusnik.ru.
- ↑ Сергей Колибаба. Витязь — этимология. proza.ru.
- ↑ 6,0 6,1 Витязь // Этимологический словарь Макса Фасмера.
- ↑ Федченко О. Д., 2023, с. 9–10
- ↑ Ларионов В., 2005
- ↑ Шустер-Шевц Х., 1986, с. 232
- ↑ Древнерусский витязь как пишется. pishigood.ru.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 Бобров А. Г., 2007
- ↑ Витязь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. — 1890–1907.
- ↑ Распределение результатов поиска по датам (частота на миллион словоформ) с 1682 по 2022. processing.ruscorpora.ru.